Novo mađarsko pismo: Antologija Symposion

Bez čardaša

Biti manjina unutar manjine najteže je, ali i najzdravije; novi mađarski klinci iz Vojvodine to znaju, i pišu odličnu književnost

Novosadski časopis Uj Symposion godinama je, u vreme "one" Vojvodine i Jugoslavije, bio neka vrsta utočišta za, uglavnom, mlađe vojvođanske mađarske pisce, one koji su se našli u svojevrsnom dvostrukom manjinskom položaju: s jedne strane kao kulturno-jezički drugačiji u odnosu na južnoslovensku većinu, s druge pak - što je mnogo osetljivije ali i zanimljivije - kao reprezentanti Drugosti unutar vlastite zajednice, upadljivo različiti od mejnstrim-kulture vojvođanskih Mađara, koju su i državna (post)titoistička politika i lokalni tradicionalistički "bardovi" forsirali kroz (kvazi)folklorno ispoljavanje ruralnog, autističnog "čardaš-mađarstva". Uj symposion je, dakle, bio nešto drugo na onaj način na koji je, recimo, u srpskoj kulturi "destruktivno" delovala tadašnja Književna reč. Takođe, ovaj časopis je bio i utočište za sve pisce iz same Mađarske koji se nisu mogli ni hteli uklopiti u okvire strogo dozirane slobode kadarovskog gulaš-komunizma. Obično bi to bilo jedino mesto na svetu gde takvi autori mogu da objave svoje tekstove na maternjem jeziku. Kao kolateralna korist iz cele stvari, neki od tih pisaca prevedeni su i na srpski jezik, jer je upravo u Uj Symposionu i oko njega stasala i generacija prevodilaca i srpsko-mađarskih "komparatista" koji su imali znanja i volje da ih predstave srpskoj publici, opet najčešće preko srodnih publikacija u Beogradu ("srpski" Novi Sad je za takve ekstravagancije uglavnom bio zatvoren, jer je "autonomaško" rukovodstvo glede uvoznih disidenata i sličnih sumnjivaca bilo vrlo rigidno).

Od tada su, kao što znamo i osećamo, prošle godine pune muka: suludi južnoslovenski ratovi, pauperizacija i izolacija zemlje, medijski dirigovani porast ksenofobije i manjinoparanoje kod većinskog stanovništva i, uporedo s tim, svakovrsno napredovanje matične države Mađarske učinili su da se od početka devedesetih dobar deo elitne vojvođanske mađarske inteligencije odmetne što u Budimpeštu (gde je brzo primećena njihova komparativna prednost odrastanja u zemlji u kojoj je bilo normalno imati pasoš, znati engleski i letovati na moru...), što u beli svet. Mađarska manjina je bila između čekića zvaničnog Beograda - a u Miloševićevoj Srbiji i normalan Srbin je samo unutrašnji emigrant - pragmatične politike matične države i često pojednostavljene i anahronističko-kolektivističke i paternalističke predstave "mađarstva" u interpretaciji lokalnih, manjinskih političkih lidera. Činilo se da vrsta kulture kakvu je negovao Uj Symposion nepovratno izumire, ili se barem trajno "izmešta". Ipak, časopis (tj. njegov duh...) je pod nazivom Symposion preživeo, sa novim ljudima, u novom izdavačkom okruženju; nedavno se na srpskom jeziku (najvećim delom u prevodu neumornog Arpada Vicka) pojavila knjiga Symposion Antologija 1996-1998 (UG Symposion, Subotica 1999), kao dobrodošli pokušaj uspostavljanja komunikacije s većinskim okruženjem, ili opet, tačnije, s manjinom unutar većine... Jedan od urednika Gabor Virag(x) svestan je kontroverznog položaja ljudi koji participiraju u ovakvim off-poduhvatima, i njihove "strukturalne" marginalnosti u prostoru između dveju Srećnih Većina; u uvodniku Antologije, Viragx definiše položaj svoj i svojih sličnomišljenika kao ulogu "virusa" koji razara Monolite: "Osećao sam se baš poput jednog ovakvog virusa i pre neki dan kada sam se muvao u Izdavačkoj kući Forum, simboličnoj tvrđavi vojvođanskog mađarstva. Mi nismo deo zvaničnog vojvođanskog mađarskog kanona, čak ni ako je sve ono što radimo, pišemo, govorimo kompatibilno sa Peštom, kompatibilno sa Beogradom, kompatibilno sa evropskom kulturom. Jedino nas ovde ne podnose, kao da smo kužni, valjda zbog toga što mi ne cevčimo rakiju, nego žvaćemo Orbit-žvakaću, pijemo Coca colu i sa x-om pišemo svoja imena, kao stari Gali u Asterixu. I ovu antologiju moguće je smatrati kao neku vrstu virusa, jer još se nije desilo u istoriji Symposiona da tekstove iz ovog časopisa na srpski ne prevodi samo državna bezbednost, nego mi sami. U tom smislu smo mi nekakav virus i u (post)komunističkoj strukturi, razaramo time kako mađarski, tako i srpski nacionalni korpus, veliku narativu i jedne i druge nacije, i pri tome ni da nam klecnu kolena, jer znamo da imamo saveznike."

Valja se nadati da će Symposion naći te čitalačko-spisateljske "saveznike" u srpskom jezičkom okruženju, mada je medijska podrška do sada izostala (i u Vojvodini i izvan nje), valjda zato što ovi momci i devojke ne funkcionišu na burazerskom principu na kojem se ovde uglavnom sređuju recenzije i ostali vidovi medijske "logistike" neophodne jednom nekomercijalnom izdavačkom poduhvatu. A ova nezapaženost je duboko nepravedna i štetna: Antologija Symposion je kolekcija odličnih, savremenih, nekonvencionalnih proza autora i autorki od kojih je retko ko stariji od 30-35 godina (favorit ovog čitaoca je nepretenciozna a briljantna priča "Skitnice" Đerđa Sakmanja), i sjajne esejistike koja problematizuje upravo položaj "civilnog društva" u Vojvodini i Mađara u tom društvu (Alpar Lošonc etc.). Posebna poslastica Antologije su dva "hibridna" prozno-esejistička teksta mlađanog Đerđa Horvata (koji se duhovito potpisuje kao Serbhorvat...) koji je pravo otkriće: ovako lucidna, narativnim elementima prošarana esejistika o iskustvu vojnika, vojvođanskog Mađara koji se zatekao usred srpsko-hrvatskog rata, takva rasprava o pojedinačnoj i kolektivnoj odgovornosti za (ne)činjenje još nije napisana na srpskom (ni na hrvatskom) jeziku! Serbhorvata smo zapazili još prošle godine u nekoliko vrlo podsticajnih eseja u novosadskom "Nezavisnom", i valja se nadati da će prevođenje ovog superiornog autora nekome već ući u naviku...

Antologiju Symposion je najbolje čitati u "sadejstvu" s panoramom "Nova mađarska proza" koju je Arpad Vicko sačinio za poslednji predratni broj Reči (br. 53/54, januar-februar 1999), a koja je ostala bez bilo kakve kritičke recepcije, valjda zato što smo se već koju nedelju kasnije bavili bembanjem. Bogatstvo savremene mađarske tekstualnosti - i "matične" i vojvođanske - lako i prirodno korespondira i nadopunjuje se s onim najboljim u današnjoj srpskoj književno-medijskoj produkciji. Zato ove sjajne publikacije ne smeju da prođu u ravnodušnom gluvilu samo zato što Horvat i društvo nemaju nekog burazera da interveniše kod ovdašnjih uredničko-kritičarskih Lenjih Mozgova koji se "pale" samo na neku uzvratnu sinekuru ili bar na Besplatan Primerak!