Umetnost: "Novo čitanje ikone"

Prozor za dejstvo

Fotografija sa "kontramitinga" održanog decembra 1996. godine u Beogradu, na kojoj žena celiva lik Slobodana Miloševića na transparentu, je primer religijske prakse primenjene na sliku vođe

Najpoznatijom legendom o nastanku prve ikone (Hrist je, sažalivši se nea slikara koji zbog nepodnošljive svetlosti kojom je bleštalo telo novog mesije nije mogao da ga portretiše, pa tako ni izvrši narudžbinu cara Avgara IV, prislonio svoj ogrtač na lice i slikaru predao tako načinjen portret) počinje esej "Novo čitanje ikone" Dejana Sretenovića, uvod u istoimeni zbornik (priredio Dejan Sretenović, projekat Centar za savremenu umetnost, izdavač Geopoetika), čijih 12 tekstova (autori: Branislav Dimitrijević, Stiven Ban, Jovan Čekić, Branimir Stojanović, Branislava Anđelković, Sreten Ugričić, Karin Beker, Bojana Pejić, Mileta Prodanović, Žan Luj Šefer, Glen Boumen) upotpunjuju dosadašnja znanja o vizantijskoj ikoni, otkrivajući, kako najavljuje Sretenović: "...raznovrsne i često neprimetne veze između ikone i moderne savremene umetnosti, filma, medija, ideologije. U tom svetlu, ikona se ne pokazuje samo kao atraktivan teorijski objekat već kao model interpretacije per se koji samom svojom fenomenologijom otvara mogućnosti drugačije interpretacije fenomena našeg vremena."

HODOČAŠĆA: Jer, termin ikona više ne budi asocijacije na vizantijsku ikonu, ali i dalje čuva sećanje na svoje poreklo i značenje opne, membrane, možda i prozora između nebeskog i zemaljskog sveta kroz koji onaj ko se moli može da opšti sa svecem na ikoni kao i da taj svetac može da deluje na svet. Navešćemo samo nekoliko primera iz ovog zbornika, ilustraciju veze ikone i ideologije tokom XX veka.

Katrin Beker, istoričar umetnosti iz Berlina, u tekstu "Zvanično telo u komunizmu: Lenjin" citira ruskog filozofa religije Nikolu Berđajeva koji opisuje transpoziciju religijskih motiva i verske psihologije u antireligioznu sferu "tako da se spiritualna energija religije uliva u socijalne kanale, koji onda poprime religijski karakter i postanu plodno tle za neobičan oblik socijalne idolatrije." Beker opisuje primenu ikone u kultu Vladimira Iljiča, konstituisanom nakon njegove smrti a važećem skoro sedamdeset godina nakon toga. Lenjinov kult je upotrebljen u političke svrhe, poslužio je da održi mladi Sovjetski Savez i da legitimiše Staljinovo preuzimanje vlasti. "Za političke vođe koji su sledili (Staljin, Brežnjev), Lenjinov kult imao je funkciju uzora (izgovora)", objašnjava Katrin Beker. Kada je na pedeseti Staljinov rođendan rođen njegov kult, Lenjinov je prebačen u drugi plan, i to "u smislu odvajanja od izgradnje socijalizma, kao priprema staljinističke politike i kao struktura koja pruža kontinuitet - za razliku od stanovišta o razvijenom socijalizmu koje je dominiralo kod kulta Staljina". Posthumno čudo, jedan od elemenata u žitijima svetaca, "vidljivo" je u balsamovanom Lenjinovom telu. "Ogromnom broju seljaka, čiji su religijski instinkti bili potisnuti revolucijom, mauzolej je uskoro postao mesto hodočašća, čudna Meka ateističke vere, kojoj su bili potrebni prorok i sveci, sveti grob i ikone."

TITO KAO IKONA: Ovu situaciju u Sovjetskom Savezu Bojana Pejić, istoričar umetnosti, u iscrpnoj analizi "Tito ili ikonizacija jedne predstave" poredi sa situacijom u jugoslovenskoj zvaničnoj vizuelnoj kulturi za života Josipa Broza Tita, a i nekih sedam godina nakon smrti. Evo detalja analize Bojane Pejić tog posmrtnog perioda Brozovog kulta. Za način na koji je "voljenog Tita" ožalio takozvani mali čovek karakteristična je Titova fotografija. "Na primer, u povorci ljudi koji su čekali pred Skupštinom u Beogradu da odaju Titu poslednju počast mogli su biti viđeni građani koji su njegovu fotografiju nosili na način na koji se nose ikone u verskim procesijama. Ovu pretpostavku zasnivam na seriji fotografija nazvanoj upravo Dani bola i ponosa koju je između 5. i 8. maja 1980. godine u Beogradu realizovala Goranka Matić... Ova serija pokazuje (ili čak dokazuje) koju je integracionu funkciju crvena ikona sa Titovim likom imala tokom dana narodne žalosti... Postavljen između donjeg rublja, voća i povrća, flaša sa stranim pićem i domaćom sportskom opremom, ili aranžiran sa državnom i partijskom zastavom, Tito je u ovakvim instalacijama postao kultni objekt upravo zato što ga među nama više nema." Na kraju Bojana Pejić konstatuje da se 1987. godine u SR Srbiji desio "uobičajeni ikonoklastički zaokret": "Ni ovde se nije radilo o uništavanju svih slika, već o zameni jedne slike drugom. Tih kasnih osamdesetih godina jedan beogradski satiričar je primetio: Milošević je prvi čovek u Jugoslaviji koji je shvatio da je Tito umro."

Tema kojom se bavio Mileta Prodanović, slikar i pisac, jasna je iz naslova njegovog teksta "Nove forme skrnavljenja". Govoreći o interakciji političke slike, konkretno vladarskog portreta, i ikone, Prodanović kaže: "U Srbiji krajem osamdesetih godina ne samo da su se na kamionima i u automobilima mogle videti jedne uz druge slike Slobodana Miloševića i ikone svetaca već se događalo da i u kući uz slavsku ikonu bude postavljena reprezentativna fotografija predsednika republike ispred koje se takođe palilo kandilo." Fotografija sa "kontramitinga" održanog decembra 1996. godine u Beogradu, na kojoj žena celiva lik Slobodana Miloševića na transparentu, po Prodanoviću je primer religijske prakse primenjene na sliku vođe. Početkom zaključne decenije drugog milenijuma svete slike našle su se na hemijskim olovkama, privescima za ključeve, bedževima, koricama svezaka i beležnica, na upaljačima. Vrhunac zloupotrebe Prodanović naziva reprodukovanje "Belog anđela", detalj freske Mironosice na Hristovom grobu iz manastira Mileševa podignutog u XIII veku, i savremene ikone svetog Ilije na etiketama za pivo.

"U društvu bez ikakvog koda, obeleženom ideologijom koja je sklepana od elemenata sasvim ispražnjenih od ikakvog temeljnog značenja, u kojoj je, dakle, sve moguće a ništa nije važno, ikona na etiketi za pivo najpre bi mogla biti viđena kao još jedna u nizu slučajnosti. Ukoliko bismo pak ovu pojavu ubacili u tradicionalnu matricu, mogli bismo da zaključimo da se ovde posrednije između naroda (konzumenta piva) i neke nejasno definisane nacionalne tradicije, a da je proces ritual kojim se simbolička razmena obavlja zapravo pijanstvo", ironični je zaključak Milete Prodanovića, primenljiv i na priču o ikoni u savremenoj politici.