Knjige: “Kardinalna greška”
O levoj melanholiji
Walter je Benjamin bio prvi koji je u jednoj bezazlenoj recenziji (...) upotrijebio sintagmu lijeva melankolija. U jednom dobu, međutim kad lijevo može biti još jedino melankolično, valja vidjeti što u tom sklopu dobija, ili pak gubi, jedno ili drugo. Melankolija nije žal za nekim prošlim stanjem, kako se često imputira, premda u toj čudnovatoj leguri koja podliježe Saturnu može biti i nostalgije kojoj je takav žal svojstven.
Slobodan Šnajder
U
poretku pojmova do kojih drži Slobodan Šnajder, kao rasni izdanak mitske
‘68, “levo” zauzima veoma visoko mesto; lično mi je ovakva strast
prilično teško shvatljiva, da li iz generacijskih ili, pak,
“svetonazornih” razloga; s druge strane, autentični, savremeni levi
diskurs u Hrvatskoj imao je tu paradoksalnu “sreću” da je tom
zemljom zavladala rigidna i primitivna desnica, nesvesno u deset (krvavih)
godina svoje vlasti “rehabilitujući” čak i “tvrđi” levi diskurs
i razne komunističke džidža-bidže; divljanje i haranje hadezeovskih
kulturtregera spontano je opralo
mnoge “leve” biografije, do te mere da u današnjoj RH možete u vrlo
ozbiljnim i uglednim novinama čitati ozbiljno shvaćene ispovesti raznih levih
glavoseka i njihovih ideoloških prišipetlji (a današnjih, eto, profitera
zaborava) – mahom okupljenih oko tadašnjeg ideologa Stipe Šuvara
– kako su oni, doduše, ponegda i pogdegde zabranjivali pisce i knjige i
hapsili zbog mišljenja, ali, brate, s razlogom, a ne kao ovi posle
njih... U Srbalja je stvar s “levim” dosta drugačija, utoliko što su
taj pojam i sve što uz njega ide monopolisali pripadnici jedne kleptofašističke
Klike, protagonisti najgore i najsramnije vladavine u istoriji Srbije.
Mada, što jes’ jes’, i ovde ikone Nove
Srbske Levice – dostojnog pandana istoimenih “desnih” klovnova
– dolaze iz sveta ‘68: od Milorada Vučelića do Ljubiše Ristića.
Naravno, ne bih da budem pogrešno shvaćen: 1968. je bila i prošla, i
nije kriva što su se neka njena deca toliko pokondirila. Dešavalo se to
i u boljim familijama.
“Slučaj Šnajder” specifičan je utoliko što su specifične i društvene okolnosti u kojima se pisac nalazio; u vreme predominacije oficijelno “levog”, partijskog diskursa, ono Šnajderovsko (evro)levo – izazivački anarhoidno sa stanovišta svih sam-soc kanona – bilo je revizionističko, ergo hronično sumnjivo, ako ne i neprijateljsko; padom titoističkog komunizma i dolaskom hadezeovske turbodesnice na vlast – a to Šnajder precizno naziva “konzervativna revolucija” – ovaj, pak, diskurs postaje “izdajnički”, “nedomoljuban” i u svakom slučaju “opasan” i “nama stran”. Isto se to, vidi vraga, desilo i u Srbiji, uprkos nominalnoj vlasti ”levice”: radikalno desne (para)vrednosti i ovde su brutalno okupirale gotovo sav javni prostor: nacionalizam, ksenofobija, patrijarhalizam, klerikalizam (u jednoj slabo tj. ovlašno hristijanizovanoj zemlji!), militarizam... svi na broju, okrenuti prema svojim parnjacima preko plota. Ostajući veran svom, hajmo reći, levo-liberalnom svetonazoru, Šnajder je, kao i toliki drugi, dočekao da bude (gnevno) percipiran kao radikalni levičar, takoreći boljševik; u Hrvatskoj je za takve čak skovan pojam “lijevi teroristi”, na šta je najbolje replicirao Boris Buden, možda najvispreniji hrvatski društveni analitičar devedesetih, rekavši, otprilike, kako nije normalno da neko ko samo dosledno zastupa vrednosti demokratije, ljudskih prava, etničko-verske tolerancije, antimačizma ili antimilitarizma biva doživljavan kao levi ekstremista; u savremenom svetu ove su vrednosti svojevrsni mainstream, a tamo gde su one ne baš dobrodošla “krajnost” – kao u Hrvatskoj ili Srbiji – ljudi očigledno imaju problema s pozicioniranjem najelementarnijih stavova i pojmova.
Knjiga izabranih kolumni Kardinalna greška (Novi list-Adamić, Rijeka 1999) reprezentativan je presek Šnajderovog građanskog i intelektualnog angažmana tokom (bukvalno!) olovnih devedesetih. Na preko tri stotine stranica našlo se mesta za pedeset i sedam tekstova iz kolumne Opasne veze, koju je Šnajder počeo da ispisuje u februaru 1994. za riječki Novi list, tada – i još dugo potom – jedini nezavisni dnevnik u zemlji; ova knjiga obuhvata tekstove nastale do pred kraj 1998, a u pripremi je već i novi nastavak, s tekstovima iz perioda postepene tranzicije iz demokrature ka demokratiji... Gotovo da nema važnog pitanja (po)ratne Hrvatske – ali i Bosne, Srbije, Kosova – koje se Šnajder nije dotakao: od sveprisutnog oficijelog šovinizma, napose prema Srbima, preko istorijskog revizionizma u vidu organizovane neoustašizacije, “imperijalističkog” odnosa prema Bosni, zločina u Krajini, reklerikalizacije društva, retuširanja bliske prošlosti i proizvodnje zaborava, sumanutog etnopurističkog nasilja nad jezikom etc. Opširan, raspisan, ponegde na mah previše kitnjast, ali ipak neumoljivo precizan i tvrdoglavo strog prema Gluposti koja – kad se udruži – postaje Zlo, iznad svega pronicljiv i srčan, Šnajder se ovim kolumnama potvrđuje (i) kao odličan stilista izvan dramske tekstualnosti.
Zatečen u oku oluje, usred rata i sveopšte “rebarbarizacije” zemlje i “regiona”, Šnajder svoju kolumnu koncipira kao svojevrsni antifašistički brevijar; jer, antifašizam je tokom devedesetih u ovim krajevima prestao da bude prvoboračka “nostalgija” i retro-moda, i postao stvar dnevnog (duhovnog) opstanka i, zapravo, moralna obaveza. Osim za one koji su se sve vreme pravili da fašizam i ne primećuju – izuzev tamo daleko, kod Onih Drugih. Šnajderovo autorsko i “ideološko” polazište neskriveno je matoševsko i krležijansko – što čak ni za površnije poznavaoce njegovog ranijeg dramskog i publicističkog opusa svakako nije iznenađenje – što će reći kosmopolitsko koliko i hrvatsko, a takođe i bez ostatka južnoslovensko; upravo je u tome njegova najteža jeres: i on je, kao i jedna Dubravka Ugrešić, na primer, ili Feralovci i Arkzinovci, bio stigmatizovan ne zbog nečijeg teoretskog levo/desnog vunovlačarenja, nego upravo zbog radikalnog otklona od nacionalizma kao posvećenog Novog Kolektivizma; iz istih su razloga, uostalom, i male “građanske” grupacije i pojedinci u Srbiji bivali stalno kaštigovani i od režima i od njegovih “desnih” kritičara, koji su stalno nezadovoljno zahtevali više istoga. Ovaj se diskurs, dakle, nalazi “levo” utoliko što se ne nalazi “desno”; ovo zvuči kao slavno otkriće tople vode, ali u toj negaciji je i te kakav “sadržaj”: demokratija, tolerancija i ljudska prava prevashodno su liberalne, dakle u neku ruku “centraške” vrednosti; međutim, radikalni “tranzicijski” desničar sebe voli da definiše kao nekoga ko se nalazi stameno na tom imaginarnom političkom Centru; zato je sve što je “levo” od njega – a sve što je demokratsko mora po prirodi stvari biti “levo” od njega! – u njegovim očima “ekstremno”, to jest neokomunističko, boljševičko... Pomoću te nametnute pojmovno-vrednosne mutacije, svaki autentično demokratski govor – šta god on o sebi mislio – nužno otklizava u polje “levog”: dovoljno je, i levo i desno od Drine, biti dosledno podozriv prema totemima Nacije, Otadžbine, Kralja i Crkve, pa da vas svrstaju u leve jeretike. Šnajder barem pri svemu tome oseća mnogo manje nelagode od mnogih mlađih kritičara postkomunističke situacije devedesetih – opet podjednako u Srbiji i Hrvatskoj – jer on pamti vremena kada je pojam “levog” u tradicionalnijem značenju još i imao nekog smisla, pa “levičarsku” etiketu doživljava i nosi posve lako. Nije li, uostalom, jedan teoretičar rekao da iskaz “ja nisam ni levo ni desno” zapravo znači da ste – desno. Mislite o tome.
Ah, da: Kardinalna greška iz naziva knjige je ime teksta zbog kojeg se Šnajder čeono sukobio s Crkvom, i zbog kojeg nije mogao da postane upravnik riječkog HNK-a “Ivan Zajc”. Ali, ko mari? Pisac nije pisac zato što piše nego zato što opisuje: u vremenu Najgorih, za to uvek postoji i cena. Ali, šta je to prema patnjama opisanih...
Teofil Pančić
