Žensko pisanje (2): Gordana Kuić
Cvat knjige na Balkanu
Postoje mnogi razlozi da se književnom stvaralaštvu žena u srpskoj literaturi posveti veća pažnja. To je zadatak koji je nedeljnik Vreme postavio kao izazov pred Aleksandra Jerkova
Nedopustiva književna
laž, kaže Džonatan Gardner, počiva na iluziji kako za svaku ženu postoji idealan
muškarac i da joj je, kao u romanima Džejn Osten, uprkos svim preprekama, suđen susret
sa njim. Sentimentalizam ove vrste književnosti čini da se usred istorijskih tragedija i
svakovrsnih propasti odigravaju upravo takvi susreti i da je to ono o čemu vredi govoriti
– o muci opstanka i velikoj ljubavi. Prva dva romana Gordane Kuić Miris kiše na
Balkanu (1986) i Cvat lipe na Balkanu (1992) brojnim izdanjima obeležila su
popularnu srpsku prozu na razmeđi ne samo dve decenije nego, što je mnogo važnije, dve
epohe. Da li je ova književna laž osnovni razlog što su toliko čitani?
Gordana Kuić prati u
svojim romanima istoriju porodice Salom u kojoj se zbog velike ljubavi krše tabui
jevrejske zajednice. To je izrazito ženska priča u kojoj su čak i sinovi iste porodice
prognani na marginu događaja. Ljubavi koje izdržavaju izazove nerazumevanja i
istorijskih neprilika obuhvataju period kojim dominiraju dva svetska rata, fašistički
genocid i veliki ideološki preokret u novoj, socijalističkoj Jugoslaviji, ali
sentimentalizam prikriva pravu tragediju. Jedino što se sa njom može porediti jeste lik
moćnog muškarca spremnog da se izbori sa svakim izazovom i zaštiti svoju izabranicu,
ili lik otresite i slobodne žene sposobne i voljne da pogleda u oči sudbini i da se sa
njom bori, bez odustajanja.
Romani su brižljivo
povezani nitima fabule, kompozicijom i detaljma, čak i simboličnim naslovima. Smiraj
dana na Balkanu (1995) skrivenog pripovedača prethodna dva romana dovodi u prvi plan.
Posledice su mnoge, poput promene tačke gledišta od hronike do introspekcije, od
etnografskog materijala, sefardskih izreka i pesama do svetske književnosti; jevrejska
tradicija, koja je bila pozadina svih događanja, ustupa mesto široj slici savremene
kulture. Dok se raspada Jugoslavija, balkanski primitivizam i skučenost suprotstavljeni
su savremenoj kulturi, individualizmu i odgovornosti. U takvom ambijentu heroizam ljubavi
iz prethodna dva toma završava kao zabluda žene na kraju srednjih godina. Kada prave
ljubavi nema, onda je smrt moguća, i glavna junakinja gine, vrlo neubedljivo, od bombe
bačene u uličnom obračunu usred Beograda.
Ali, ni to nije kraj.
Književne ambicije su narasle, književna laž napuštena u korist istine o zanosu i
zabludi sredovečne žene. Da li pokušaj napuštanja popularnog žanra omogućava pravu
književnu metafiziku? Preko mističnog lika Huana uspostavljena je veza sa svetom duhova,
pa u četvrtom romanu Duhovi nad Balkanom (1997) junakinja iz tog sveta posmatra i
komentariše običan, realni svet. Sjajno je zamišljeno da ovo bude "Epilog za
Balkansku tragediju" u obliku "satirske igre", čime bi ciklus romana dobio
strukturu antičke drame (tri tragedije i satirske igre), ali je roman ostao samo suvišni
post skriptum. Antičku dramsku tetralogiju hteo je, na primer, da ostvari Borislav
Mihajlović Mihiz u svojim dramama, ali je napisao samo tragedije o Banović Strahinji i
Marku Kraljeviću. Sa druge strane, "satiričnom poemom" Danilo Kiš nazvao je
svoju Mansardu koja upravo kao satirska igra, ili menipejska satira, briše prostor
tragedije i holokausta (iz romana Psalam 44). Zamisao je, dakle, dobra, ali ovde
gde su umetničke pretenzije najveće Gordana Kuić najviše propušta. Već je Smiraj
dana na Balkanu pisan sa više književnih ambicija i mnogo složenijim postupkom od
prthodna dva dela "Balkanske tragedije". U njemu se istovremeno vide sve
teškoće i osujećenost pokušaja da se pobegne od trivijalnih obrazaca sentimentalne,
popularne književnosti. Za razliku od njega, Duhovi nad Balkanom su potpuni
neuspeh.
"Balkanska
tragedija" dobra je popularna proza i prigovori izrečeni iz jedne drugačije
perspektive nipošto ne sprečavaju zaključak da je to literatura koja svojim
etnografskim, istorijskim i romantičnim potencijalom, i nekom vrstom ideje pravde, istine
i poštenja, predstavlja štivo koje se s razlogom našlo u rukama čitalaca koje
zadovoljava takav književni žanr. Proza Gordane Kuić književnom simbolizacijom i
građenjem likova uspeva i da prekorači granice žanra, ali je pokušaj da se izbegnu
njegova osnovna ograničenja poguban. Vezanost za isti književni svet vratila je, na
sreću, Gordanu Kuić u novom romanu Legenda o Luni Levi (1999) na priču o
sefardskom izgnanstvu. U njemu pomoćnik velikog španskog inkvizitora Huan prepoznaje
svoju pravu veru i prihvata sudbinu izgnanika Solomona, što je uvod u
avanturističko-ljubavni zaplet u kojem, kao što to žanr zahteva, čak i gusari imaju
svoju ulogu. Naposletku Orlu-paša, zapravo Marko Orlović, sa Solomonovom ćerkom Lunom
beži iz Carigrada u Dubrovnik. Roman slavi jevrejstvo, ali i potpunu versku toleranciju.
Uz lepu i popularnu istoriju sefardskih Jevreja, rekonkviste i inkvizicije, turskog
carstva i trgovine na Mediteranu, Gordana Kuić se vratila najboljim stranama svoje proze
i zadovoljavajući obrazac popularne ljubavne priče, napisala roman koji vrlinu
egzotičnog i nepoznatog spaja sa prepoznatljivim i očekivanim. U njemu se, takođe,
pronalazi mera ženske sudbine kao posvećenosti ljubavi i muškarcu i odvažnog traganja
za sopstvenim karakterom i slobodom.
U savremenoj srpskoj književnosti ima mesta za popularnu prozu kakva se rado čita u svim savremenim kulturama, utoliko pre ako ona predstavlja i doprinos srpskoj jevrejskoj književnosti u XX veku. Ovakva dela ne menjaju istoriju književnosti, ali su most između trivijalnih žanrova i savremene književne produkcije. U književnosti u kojoj većina pisaca sebe smatra mogućim nobelovcem, samo za sada nedovoljno uočenim, dobrodošle su popularne knjige ove vrste. One imaju i blagu poučnu crtu i govore o ljudskim vrednostima koje se u vihoru života i vremenima velikih stradanja, kao što je ovo naše, lako zaboravljaju. Zato, ako nemaju višak ambicija koje ih kvare i iznutra onemogućavaju, ovakva dela su dobrodošlo popularno štivo.
Aleksandar Jerkov
