Stradanje umetničkih dela
Kolateralna šteta
Ispred zgrade beogradski keramičar Nebojša
Veselinović pronalazi izgaženo, probušeno i pocepano platno slike Enterijer manastirske crkve Boška Vukašinovića, i odnosi ga u
Narodni muzej. Onome ko je uzeo sliku očigledno se više dopao ram od
platna, pa je sliku iščupao i bacio, a ram odneo kući
Događanje
naroda od 5. oktobra ove godine, koje će se kasnije kolokvijalno nazvati
oktobarskom bager revolucijom, počelo je kada su se demonstranti, braneći
izbornu volju građana, probili kroz oblak suzavca i provalili u zgradu
savezne skupštine lomeći sve na šta su nailazili. Usledila je jurnjava
po hodnicima, proleterski besno udaranje po izloženim slikama i
skulpturama, a ubrzo i čupanje lampi sa zidova, skidanje lustera, slika,
raznošenje knjiga, dokumenata, nameštaja, a iz bočnih prozora zgrade počeo
je da kulja gust crn dim od zapaljenih zavesa i skupštinskih papira.
Nalik na scene iz Zafranovićevog Pada
Italije, smenjivali su se potom prizori na stepeništu ispred skupštine
i okolnim ulicama, sa demonstrantima koji vuku sa sobom svoj
revolucionarni plen u vidu stolica, stilskih fotelja, tepiha, mesinganih
pepeljara, lampi, lustera, kvaka, knjiga, slika, ramova, skulptura.
U opštem metežu Radovan Piljak, slikar-restaurator Narodnog muzeja koji se zatekao u skupštini, i koji je znao kakvo umetničko blago se u njoj nalazi, pokušava da spreči dalju pljačku. Prvi predmet koji je ugledao na podu bio je pečat Narodne skupštine. U gužvi pronalazi narodnog poslanika i jednog od lidera DOS-a Dragoljuba Mićunovića, koji uzima pečat i njime overava Piljku potvrdu da može slobodno da se kreće po zgradi skupštine. Tako je nastao prvi dokument nove narodne vlasti. Ubrzo Piljak organizuje improvizovani interventni vod za spasavanje kulturnog blaga, kojim pokušava spasti šta se još spasti da. U njega ulaze jedan radnik republičkog arhiva, nekoliko momaka iz obezbeđenja Demokratske opozicije Srbije, nekoliko ljudi iz Zavoda za decu bez roditeljskog staranja, koji su se ko zna otkud tu zatekli, i jedno lice za koje se samo zna da je – izbeglica. Polazi im za rukom da iz skupštine evakuišu 34 dela, među kojima i devet portreta predsednika Narodne skupštine Uroša Predića, zatim slike Jovana Bijelića, Petra Omčikusa, Ismeta Mujezinovića, Halila Tikveše. Telefonista Narodnog muzeja Đorđe Joksimović uspeva da spreči paljenje biblioteke parlamenta koja je brojala više od 60.000 knjiga, ali ne i njeno raznošenje. Vodovodne cevi su popucale, pa je skupštinski arhiv pod vodom, a "Politikina" arhivska građa potpuno je uništena. Uništeni su i predsednički kabineti urađeni po nacrtu poznatog ruskog arhitekte Nikole Krasnova, kao i takozvani salon kneza Pavla.
METEŽ: U međuvremenu kroz razbijene prozore lete predmeti, glasački listići, knjige, slike. Ispred zgrade beogradski keramičar Nebojša Veselinović pronalazi izgaženo, probušeno i pocepano platno slike Enterijer manastirske crkve Boška Vukašinovića, i odnosi ga u Narodni muzej. Onome ko je uzeo sliku očigledno se više dopao ram od platna, pa je sliku iščupao i bacio, a ram odneo kući. Razbacani papiri i predmeti ležali su svuda unaokolo.
Zahvaljujući radnicima Narodnog muzeja koji su početkom ove godine napravili popis umetničkih predmeta koji su se nalazili u saveznoj skupštini, sa namerom da izdaju monografiju o toj značajnoj zbirci, moguće je napraviti bilans sačuvanih, nestalih i uništenih predmeta. Od ukupno 161 slike sačuvane su ili vraćene 73, od čega je njih 30 moguće bez problema vratiti u prvobitno stanje, dok će ostala platna morati na idu na znatne intervencije restauratora.
Od 48 skulptura koliko ih je bilo u zgradi skupštine neoštećeno je osam većih mermernih statua u holovima, koje je bilo i teško oštetiti, a pronađene su dve keramičke i dve bronzane skulpture. Potpuno su uništene gipsane skulpture hrvatskog vajara Petra Palavičinija, češkog đaka koji je deo života proveo i u Beogradu, kao i skulpture Frana Kršinića i Lojza Dolinara.
APEL:
Posle apela građanima da vrate slike koje su uzeli, uz posredovanje
Kriznog štaba DOS-a, neke su i vraćene. Tako je jedna slika Peđe
Milosavljevića stigla iz Vrnjačke Banje, slika Ivana Radovića je u
najlon kesi ostavljena na prijavnici gradske skupštine, jedna slika je
stigla u Sombor do njenog autora Vladimira Spasića, a jedna slika i jedan
ram ostavljeni su kod portira Invest banke.
Osim nesistematskog trganja i skidanja slika, postoje indicije da su u posao iznošenja umetnina bili umešani i "profesionalci". Dve vraćene slike Peđe Milosavljevića i Ivana Radovića su očigledno stručno i pažljivo skinute i zapakovane. Ljubica Miljković tvrdi da bi se u nekim slučajevima po izboru slika koje su nestale moglo pretpostaviti da je neko znao šta radi, navodeći kao primer da je u jednoj kancelariji u kojoj se nalazilo remek delo Petra Dobrovića pronađena jedna druga odbačena slika. Očigledno je neko znao koja slika više vredi, pa je uzeo Dobrovićevu sliku, a ostavio onu koju je prvobitno uzeo. Ali sa druge strane, sam čin krađe slika govori o tome da je to radio neko ko ipak nije znao šta radi, niti poznaje tržište umetnina. "Slika se ne može prodati ako se ne zna njen istorijat. Sve ukradene slike su registrovane, obrađene i snimljene, i one se ne mogu prodati. Krađa umetničkih predmeta ne zastareva. Fotografije ukradenih slika biće dostavljene policiji, galerijama, muzejima, za slučaj da se neka od njih pojavi", kaže Ljubica Miljković, i apeluje na sve one koji su uzeli slike da ih vrate, jer su u pitanju dela od ogromne nacionalne važnosti, a potpuno neupotrebljiva kada je u pitanju prodaja. Ona sa gorčinom pominje kako sa svakom revolucijom i promenom vlasti ni kriva ni dužna stradaju umetnička dela, zbog čega je naša duhovna baština umnogome osiromašena.
ZAŠTITA OD VREMENA: Takva sudbina prati Narodni muzej, pod čijom ingerencijom se nalaze sva nacionalna kulturna dobra, od njegovog osnivanja 1844. godine. Prvi kolekcionar moderne Srbije bio je Miloš Obrenović, od čije kolekcije naravno ništa nije sačuvano. O kolekciji Milana Obrenovića ništa ne znamo. Posle ubistva Aleksandra Obrenovića u majskom prevratu mnogo toga je prodato Doroteumu u Beču. U toku Prvog svetskog rata Narodni muzej je potpuno poharan. U Drugom svetskom ratu nestala su mnoga dela, izgorela je Narodna biblioteka sa mnogim dragocenim rukopisima. Za vreme demonstracija 9. marta 1991. polupani su prozori i vrata Narodnog muzeja, i malo je nedostajalo da demonstranti provale unutra sa predvidljivim posledicama. Prilikom prošlogodišnjeg bombardovanja zgrade republičke vlade uništeno je trideset umetničkih dela. "Izgleda da je uvek bilo isto", kaže Ljubica Miljković. "Neko je jednom rekao da se čovek može zaštititi od nevremena, ali od vremena nikako. Takvo je vreme koje živimo, a ceh su, nažalost, platile skulpture i umetnički predmeti."
U krugovima simpatizera DOS-a ovakav postupak dela demonstranata se ne opravdava ali se na to gleda sa određenim razumevanjem. Pominje se opravdani narodni revolt i relativno mala šteta s obzirom na broj ljudi i veliku opasnost od krvoprolića. Kao, niko nije mogao da predvidi šta će se desiti. Pošto očigledno godinama nije bilo nikakve vajde od papirnih aviončića, pištaljki i zvečki, na red je došao bager. A kad bageri rade, Sava Šumanović mu dođe kao "kolateralna šteta". Narod, šta ćete.
Nikola Grujičić
Šta je nestalo
Oštećenja tih slika potiču od udaraca, vatre i vode. Tako je jedna slika slovenačkog slikara Bogdana Meška probijena po sredini, verovatno rukom. Jedna od dve slike Save Šumanovića potpuno je uništena što od vatre, što od gašenja požara, i njena restauracija je nemoguća, baš kao i slike Lazara Vujaklije. Druga Šumanovićeva slika je nestala. Sve slike Miodraga B. Protića su nagorele, a jedna trećina slike Mirka Kujačića potpuno je izgorela. Neke slike Stojana Aralice trajno su oštećene, a jedna slika Petra Lubarde koja je rađena industrijskim lakovima od požara je potpuno promenila svojstva i kolorit. "To je mrtva slika", kaže naš sagovornik Ljubica Miljković, kustos Narodnog muzeja, i nabraja imena velikih južnoslovenskih slikara čija su platna nestala. Nestala su remek dela poput Dolapa Lazara Ličenoskog, zatim jedan predeo Zore Petrović, tako redak u njenom opusu, a nestale su i kapitalne slike Petra Dobrovića, Save Šumanovića, Ignjata Joba, Josipa Cara, Koste Hakmana, Vladimira Filakovca, Marka Čelebonovića, Branka Šotre, Peđe Milosavljevića, Mila Milunovića, Milana Konjovića, Čedomira Krstića, Petra Lubarde, Ive Šubica, Marka Šuštarića, Josipa Bifela, Slave Bogojevića, Vilima Svečnjaka, Đorđa Bošana, Vojteha Bratuše, Nikole Graovca, Ivana Tabakovića, Borisa Dogana, Ive Dulčića, Ljube Ivančića, Jefte Perića, Boška Petrovića, Mihajla Petrova, Milana Popovića, Rizaha Štetića, Aleksandra Prijića, Miodraga B. Protića, Mice Todorović...
