Rat mitova
Kulturne paradigme eksjugoslovenskog prostora u proteklih stotinu
godina bile su ratne paradigme. Mirna razdoblja su zapravo posleratne
prilike kojima dominiraju odnosi uspostavljeni ratom
Prošlog vikenda u Budvi
je za novinare i saradnike Alternativne informativne mreže (AIM) održan
seminar "Nacionalni mitovi i obrazovanje". Početnu ideju
novinara Igora Lasića ("Feral Tribune") podržao je i pomogao
Savet Evrope: tridesetak učesnika iz Albanije, Bugarske i bivše SFR
Jugoslavije imalo je zadovoljstvo i priliku da razmeni ideje, a
eks-Jugosloveni i iskustva iz još trajuće krvave inscenacije i
realizacije "prava" zasnovanih na nacionalnim mitovima.
Ivan
Čolović (Beograd) postavio je visoke standarde ovog dvodnevnog skupa. Mit
se nudi – i prihvata – kao samorazumljiv i neodoljiv: u toj međuzavisnosti
on je politički imaginarijum ili sociopolitički univerzum u funkciji
simboličke komunikacije. San
o besklasnom društvu dele podjednako (ne)uspešno komunizam i
nacionalizam. Taj mit, međutim, nije stvar prošlosti: imaginacija je
oduvek na vlasti, a vlast nad simbolima predstavlja centralnu tačku
ostvarivanja svake kontrole i moći. Teme svih nacionalnih mitova
su zemlja i mrtvi, grobovi i hramovi, ognjišta i kolevke, koreni, jezik i
predanje ("sveta ćirilica"), "dobro" selo koje se
brani od "zla" grada, "čista" planina i dolina kojom
haraju ili bar prolaze tuđinci.
ŽRTVE TURIZMA: Uloga
"nacionalnih radnika" u suštini je šizofrena, jer je i mit o
nacionalnom identitetu raspolućen između specifičnog kartezijanstva
("Srbin sam, dakle postojim.") i nedostajanja, manjkavosti,
deformacija. Kao ekstrapolirana večnost, mit zahteva "da budemo ono
što smo", da izađemo iz istorije kako bismo se u sklad vratili kroz
priče, rituale ili ratove naroda koji su postali žrtva turizma,
"globalizacije", "mondijalizma" i
"kosmopolitizma" pa čak i pismenosti ("kome treba neka
druga knjiga osim Gorskog vijenca
taj i nije odavde"). Otuda je jezik nacionalnog mita u tumačenju
nacionalnih radnika u stvari jezik mržnje prema sopstvenom narodu, koji
nikako da postane onaj "pravi".
Ali, ističe Čolović, nacionalni identitet se može braniti i u ime
razlika. "Mi" smo jedini narod koji hoće da bude ono što
jeste, drugi to uglavnom nemaju i ne cene na isti način. Ili, bar što se
"srpske" perspektive tiče, drugi su nacije sa pogrešnim
identitetom: Hrvati pokatoličeni, Muslimani islamizirani, Albanci poturčeni,
Rumuni latinizovani... Ali, Srbi. Pa su, tako, ratovi 1991/1999. bili –
međusobni ratovi Srba. Akcenat je na ratu, jer mit o nacionalnom
identitetu spada u junački korpus koji podrazumeva heroje identiteta i
njihovo/njegovo ratno prekaljivanje, jer "nema vaskrsenja bez
smrti".
DUH U MASKIRNOJ UNIFORMI:
Problem kritike takve mitologije u kulturnoj, obrazovnoj i medijskoj sferi
počinje već od činjenice nepostojanja njihovih "sabranih
dela", jer je politički mit, po definiciji Rolana Barta, parazit
nakalemljen za nešto drugo. Prvi simptom te vrste parazitizma je političko
"pripovedanje" a početak kritike tumačenje kroz komparaciju i
komparativno istraživanje. Ivan Čolović smatra da bi formiranje
"balkanske banke mitova" u tom smislu bilo od velike koristi,
uprkos rezervama spram pitanja "upodobljenja" istorijskih junaka
tipa Hajduk Veljka i običaja da pobede proslavlja silovanjima,
"uspostavljanja" kralja Zvonimira kao osnivača "hrvatske
zaštite ljudskih prava", "osnivanja" bosanskog
univerziteta 1387. godine – o čemu su govorili ostali predavači –
odnosno stvarnih mogućnosti racionalizacije nasuprot mitologizaciji društvenog
i državnog života.
Istoričar Dubravko Lovrenović (Sarajevo) kaže da, uz časne
izuzetke, promišljanje historije na Balkanu vodi u slepu ulicu autizma i
nacionalnu historiografiju koja je najvećim delom glasnogovornik
tribalizma i "intelektualne tajkunizacije" univerziteta i
obrazovanja. U udžbenicima istorije, isparcelisanim koliko i teritorija
BiH, promovisani su mitovi o Bosni kao srpskoj zemlji, hrvatskom
povijesnom prostoru, bogumilskom nasleđu, Bosni Kotromanića/Nemanjića,
"šaptom paloj", hiljadugodišnjoj državnosti, tlu idealnog suživota,
tolerancije i multikulturalnosti, predziđu kršćanstva, Hrvatskoj do
Drine... "Funkcija tih mitova je", kaže Lovrenović, "da
se etnogrupe oživljavanjem stereotipa suprotstavljaju jedna drugoj".
S druge strane stoji činjenica da su "balkanske historije u osnovi
nedovršene historije. Od pitanja otomanskog nasleđa na Berlinskom
kongresu 1878. do Dejtonskog sporazuma 1995, sve je defile privremenih i
parcijalnih rješenja i 'rješenja'. Posledica je duh u maskirnoj
uniformi, razbuktavanje ratova i ratovi na historiografskoj ravni".
MITOM NA MIT: Dva najčešće
pominjana i citirana dela na seminaru bila su Dvornikovićeva Karakterologija
Jugoslovena i Imaginarni Balkan
Marije Todorove. S jedne strane, aktuelnost Dvornikovićeve
karakterizacije ovdašnjeg intelektualca kao proizvoda "večno budnog
osećanja inferiornosti" i, s druge, simpatije za delo bugarsko-američke
istoričarke koja je pokazala kako se Balkanu može pristupiti s hladnim
razumevanjem, ali i s ljubavlju.
Postjugoslovenski ratovi bili su, po uverenju sociologa Milana Popovića
(Podgorica), glavni empirijski izvor i podsticaj za rehabilitaciju
nacionalnih tema i mitova. Ključno pitanje je "neuhvatljivost"
nacionalno-mitske mešavine realnog i irealnog, mešavine koju masovna
svest prihvata kao realnu i stvarnu. S druge strane, upotreba mita
predstavlja jedan od najznačajnijih mehanizama izgradnje nacije/države
jer – u tome se slažu sva trojica predavača – mitovi jesu
premoderni, ali je njihova upotreba deo procesa modernizacije. Na jednoj
teritoriji mogu postojati konkurentski ili sukobljeni mitovi, ali ovde –
na području bivše Jugoslavije, ako ne i Balkana – postoje sukobljene
pretenzije nacionalnih mitova, a njihova politička upotreba je žestoko
savremena.
U Crnoj Gori na delu je, po mišljenju Milana Popovića, manipulacija
velikosrpskim mitom nasuprot nedavno otvorenoj ideji/mitu Duklje.
"Sukob je izbio u okviru procesa rešavanja državnog pitanja Crne
Gore", kaže Popović, ali proizvodi, zapravo, mnogo dublje i bolnije
traume. To je problem dvostrukog ili – dodaje Dubravko Lovrenović –
višestrukog identiteta. Na primeru Crne Gore, on se u jednom svom delu može
svesti na deobu populacije na "stopostotne Crnogorce",
crnogorske Srbe i one koji su Crnogorci, ali samoidentifikovani u širem
kontekstu "srpstva". Atak na "Dukljane",
"dukljanske fanatike" i "fundamentaliste" lako se može
čitati u ključu političke manipulacije: protivnik se imenom
identifikuje kao ne-Crnogorac, koga je lakše napasti nego saplemenika ili
sunarodnika.
Sve kulturne paradigme eksjugoslovenskog prostora u proteklih stotinu
godina bile su ratne paradigme. Mirna razdoblja su zapravo posleratne
prilike kojima dominiraju odnosi uspostavljeni ratom. Otuda na prostoru
bivše Jugoslavije još uvek vlada i, valja se plašiti, još će vladati
obrazovna – ne samo školska, kulturna i medijska – rastrganost
pojedinca na, kako Lovrenović kaže, "razlomak" u kom važi
pravilo: "Ti, dete, uči za školu, a ja ću ti reći kako je zaista
bilo. Jugoslovenski ratovi u poslednjoj deceniji XX veka pokazali su
izvrsnu saradnju političara, istoričara i generala. Problem je što
historija kod nas naprosto nije nikada dostojanstveno sahranjena."
Aleksandar Ćirić
