In memoriam >

Tomaš Stanko (1942–2018)

Svetska džez scena, naročito free jazz, ostala je bez svog istaknutog muzičara i kompozitora

Govoreći o svom prijatelju i učitelju Kšištofu Komedi, Stanko je rekao: "Da bi se bilo džez muzičarem, treba biti sazdan od perja, ali imati kožu slona." U toj oksimoronskoj udaljenosti između mekoće i istrajnosti, stvarao je svoju muziku sedam decenija, do 29. jula ove godine i sam Stanko. Poznat je bio pre svega po svojim "dugim notama", tim dugim, držanim tonovima i samosvojnom, suzdržanom sviračkom stilu u kojem nije bilo namerne i preterane blagoglagoljivosti. Zbog toga su ga mnogi džez kritičari upoređivali sa Majlsom Dejvisom i njegovim tako dobro znanim melodijskim poentama. Ipak, kod Stanka nikako ne treba zanemariti kontekst njegovog umetničkog odrastanja u Poljskoj, odnosno poznanstva i saradnje sa Komedom od koga je, kako to kaže, naučio šta je to "jednostavnost", ali i mogućnost da se tradicija stopi sa nečim drugačijim i novim.

Jednostavnost je, naravno, jedna od težih kategorija u umetnosti, pa i u džezu. Ona je, kada se desi u muzici, proizvod velikog učenja, mnogih pokušaja stalnog traženja sopstvenog zvuka, istraživanja tehnike koje odgovara stanju tela sviračke kilometraže i kompozitorske neustrašivosti da se zapisano revidira i obriše. U tom smislu, Stanko je deset godina radio na novoj abažuri kada je promenio zube svirajući neprestano, dok je gledao na televiziji sapunice, fudbal ili tenis, deljući i razvijajući svoj epigramski stil. Tek, taj supstrat, esencija, to što zovemo jednostavnost, poput Majlsovih poentiranja, veliki je napor u muzici kakav je džez u kojoj se ekstrovertna bravura očekuje.

Ipak, Stanko je u tom smislu bio potomak velikih baladera kul džeza, ali i jednog od najtradicionalnijih trubača američkog svinga Baka Klejtona, koji nikada nije svirao "suviše". Od njega je Stanko, kako kaže, naučio "prljavi zvuk", ali i način da koristi karakterističnu produvanu, metalnu boju trube, koja je ipak miljama udaljena od Majlsove kristalne, nežne, oble boje. U tom smislu, Stanko je uspeo da stvori zvuk koji se odmah prepoznavao kao njegov, ali i kao jedan od kamena temeljaca savremenog evropskog džeza, odnosno onoga što zovemo ECM zvuk, vezan za produkcijsku estetiku kuće ECM i njenog osnivača Manfreda Ajhera. Stanko je, naime, od legendarnog albuma "Balldyna" iz 1975. godine redovno objavljivao za ovog nemačkog izdavača. I to u raznim postavama, od kojih su u proteklim decenijama najuspešnije kvartet sa poljskim muzičarima Marćinom Vasilevskim, Slavomirom Kurkijevičem i Mihalom Miškijevičem sa početka dvehiljaditih, koji će kroz saradnju sa Stankom stasati u vedete novog poljskog džeza. Potom, kvintet sa skandinavskim muzičarima među kojima je danas popularni danski gitarista Jakob Bro, sa kojim će snimiti vrhunski album "Dark Eyes" 2009. godine i konačno njegov "Njujorški kvartet", sa kojim će raditi poslednjih godina i objaviti svoja poslednja izdanja – dvostruki album "Wislawa" i prošlogodišnji "December Avenue".

Stankov umetnički i životni put možemo definisati kao stalnu potragu za slobodom u džezu. Kako se navodi, njegova grupa iz pedesetih "Jazz Darlings" bila je jedna od prvih fri džez postava u Evropi, ali iako je Stanko bio vezan za modalni džez Džona Koltrejna, za ostvarenja Orneta Kolmena ili Sesila Tejlora, on sam nikada nije napustio tonalne melodijske konture ili harmonske progresije, već je u stvaralaštvu ovih umetnika koji su definisali fri džez (free jazz) tražio podršku za umetnički stav da umetnost mora biti pobunjenička i tragalačka, a ne fiksirana i okoštala. Kako je sam to rekao, fri džez je za njega bio filozofija i način života, kao što je improvizacija za njega bila najvažniji element džeza, jedna vrsta zavisnosti, nasušne potrebe da se iznova predaje procesu neposredne i trenutne kreativnosti, koja nastaje u toj neverbalnoj razmeni muzičara u toku oslobođenog sviranja.

Kada funkcioniše, improvizacija je čudesan trenutak za muzičare: osećaj istovremenosti, deljenja i najneposrednije bliskosti koja uvažava svačije iskustvo. Džez jeste drugo ime za toleranciju i prihvatanje razlika, mogućnosti da se odlični njujorški mejnstrim muzičari poput Džeralda Klivera ili Davida Virelesa stope sa sporim, opuštenim, meandrirajućim, lirskim sanjarenjima Stankove trube utopljene u istočnoevropsku setu, daleki prizvuk folklorne balade i pučke litanije. Sloboda poljskog džezera jeste, sa jedne strane, ona apstraktna sloboda koju su sanjali džez muzičari iza gvozdene zavese slušajući američke džez muzičare kao predstavnike tog sna, istovremeno nesvesni svih ograničenja rase i klase, kroz koja su prolazila realna tela afroameričkih muzičara. Taj krik slobode je bio impuls za neku umetničku pobunu, stapanje tradicija, pomeranje granica, kojima je Stanko uvek ostao veran, ne pristajući na okoštavanje i formalizam. U tom smislu, nije ni čudo što je, barem za potpisnicu ovih redova, jedan od najpotresnijih albuma Tomaša Stanka bio upravo onaj posvećen Vislavi Šimborskoj, za koju je džezer 2009. u operi u Krakovu, dok je pesnikinja čitala, izvodio kratke zvučne komentare i interludijume.

Po njenoj smrti snimio je dvostruki album u kojem je svoju poetiku tiho isprepletao sa poezijom Šimborske, koja romori u tišini, neizrečena, ali i prisutna, stvorivši čudesni amalgam jednostavnosti i drske slobode, treperavog perja i izdržljivosti kože, usamljene pesme i zajedničkog ushićenja.

 

POŠALJI KOMENTAR REDAKCIJI		ODŠTAMPAJ TEKST

---