>

Vuk Karadžić i guslari

Pevanje uz gusle je osnovni oblik izvođenja epskih pesama i u velikoj meri zahvaljujući upravo ovoj formi izvođenja, epika je vekovima pretrajavala u usmenoj predaji. Naime, dugi period osmanlijske okupacije bio je vreme nepismenosti u srpskoj kulturnoj istoriji, ali su u to doba nastajale i od tada čuvane izuzetne poetske tvorevine izvođene prvenstveno uz gusle. Deseterački stihovi pokazali su se idealnom merom za stvaranje i zapamćivanje pripovednih sadržaja na srpskom jeziku, a gusle su bile tu da obezbede kontinuitet i onda kada pevač uzima vazduh i koncentriše se na naredni stih. Tradicionalni repertoar guslara čine pesme o mitskim i istorijskim junacima, o događajima iz legendarne prošlosti, iz dalje i bliže istorije. Tako je pevanje uz gusle važan oblik istorijskog pamćenja naroda. Osim toga, pevanje uz gusle je deo kulturno-vaspitnog, socijalno-regulativnog sistema koji afirmiše rodbinske i prijateljske veze, čuva i promoviše etički kodeks definisan principima odanosti, istinoljublja, časti: ne govoriti "krivo", "ne ogrešiti" dušu i slično. Epske pesme promovišu univerzalne humanističke principe, pa tako "zlo dobra donijeti neće". Kao takvog ga čuvaju guslari, podržavaju krugovi ljubitelja pevanja uz gusle i poštuje veliki deo stanovništva Srbije. Za mnoge je to jedno od najvažnijih obeležja kulturnog identiteta.

Podsetimo, epsko pevanje je još u 19. veku predstavljeno svetu kao deo srpskog kulturnog identiteta preko zbirki Vuka Karadžića i tamo je prihvaćeno sa velikom pažnjom i uvažavanjem. Koliku je psihološku vrednost pevanje uz gusle imalo za Srbe i kada nisu živeli u matičnoj državi svedoči izuzetan odziv srpskih iseljenika u Americi apelu na mobilizaciju Kraljevine Srbije upućen preko guslara Petra Perunovića Peruna.

Iako je od vremena kada je Vuk Karadžić zabeležio da se gusle mogu videti gotovo u svakoj srpskoj kući, posebno po planinskim krajevima, broj guslara daleko manji, sve duže istorijsko prisustvo ovog instrumenta u kulturnoj praksi i rastuća simbolička vrednost nadoknađuju smanjenje zastupljenosti guslara. Pored toga, efekat jačanja kohezije kolektiva i njegove orijentacije ka centralnoj figuri razlog je podržavanja epskog pevanja uz gusle u vreme formiranja nacije i od strane vladajućih krugova. Tako, pevanje uz gusle predstavlja jedan od izuzetnih kulturnih fenomena koji je premostio jaz između usmene kulture – kada su nepismeni guslari stvarali epske pesme u momentu izvođenja, i opismenjenog društva, u kome guslari epske pesme mahom uče iz zbirki ili sa snimaka i muzički ih preoblikuju tokom svog izvođenja.

Nekadašnja stvaralačko-izvođačka praksa pevanja uz gusle vidi se kao prvenstveno izvođačka umetnička praksa u kojoj je stvaranje i dalje prisutno u muzičkoj dimenziji – pevanju i instrumentalnoj komponenti guslarskog performansa. Ovako sagledano, pevanje uz gusle je u okviru nominacionog dosijea za upis na Uneskovu Listu predstavljeno kao izvođačka umetnost koja obuhvata muzičko uobličavanje određenih poetskih formi i sadržaja i instrumentalni zvuk jednostavnog gudačkog instrumenta – gusala. Iako se uloga gusala najčešće određuje kao prateća, ovoj komponenti izraza pripada mnogo veći značaj. Tragovi nekadašnje magijske funkcije prepoznaju se u materijalima od kojih je instrument izrađen, u tradicionalnoj ornamentici, pa i u sviračkoj tehnici. Ovaj instrument nesumnjivo pripada ranoj etapi razvoja porodice gudačkih instrumenata.

Danas su slični, jednostruni gudački instrumenti, retkost u praksi na svetskom nivou, a posebno je interesantno da se sreću u tradicijama na udaljenim tačkama na globusu, od Senegala do Etiopije u Africi, u beduinskoj kulturi u Aziji, a u Evropi ih ima i na krajnjem severu, u tradicijama baltičkih naroda. Na pitanje o istorijskim relacijama instrumenata iz ove grupe još uvek nema pouzdanog naučnog odgovora, ali u kontekstu zaštite nematerijalnog kulturnog nasleđa on i nije bitan. Važno je u kojim tradicijama su sačuvani do našeg vremena. Područje korišćenja gusala i njihovih pandana pod drugim nazivima na Balkanu uključuje teritorije više država, a slična je i njihova funkcija – saučestvovanje u vokalno-instrumentalnom izrazu. Ova činjenica ne samo da nije negirana ili ignorisana, već je na nju ukazano u nominacionom fajlu za pevanje uz gusle u ime Srbije. Međutim, pored samog prisustva u savremenoj kulturnoj praksi, iz perspektive Uneskove Konvencije važan je stepen učešća konkretnog kulturnog nasleđa u formiranju identiteta zajednice, pa i aktivnosti koje su već ostvarene u cilju njegovog očuvanja. Konvencijom zagarantovano pravo svake države-potpisnice je da nominuje elemente kulturnog nasleđa sa svoje teritorije, kao što element koji je već upisan kao reprezentativan za neku državu može prepoznati kao važan i u sopstvenim nacionalnim okvirima i formalizovati to na načine koje Konvencija nudi. U takvim okolnostima ne može se govoriti o svojatanju, pa ni o "oduzimanju" i "krađi".

Reakcije na upis pevanja uz gusle u Srbiji potvrđuju zadovoljstvo što je svet prepoznao vrednost ovog drevnog umetničkog izraza, ali istovremeno osećamo ponos što je srpska tradicija očuvala i u mozaik kulturnog nasleđa čovečanstva ugradila ovakav doprinos. U skladu sa tim, osnovna mera zaštite pevanja uz gusle jeste obnavljanje odnosa poštovanja prema njemu, koje su značajno ugrozile popularna i komercijalna kultura. Prema Konvenciji, status koji je pevanje uz gusle dobilo u svetu je posebno, formalno obavezujući za sve koji su nominaciju podržali, ali je njegovo očuvanje istorijska dužnost svih građana i institucija prema budućim generacijama koje će živeti u Srbiji.

 

POŠALJI KOMENTAR REDAKCIJI		ODŠTAMPAJ TEKST

---