---

Prosvetom do slobode >

Obnova zadužbina

Zadužbinarstvo je u srpskom narodu ona tradicija koja, uz slavljenje porodičnog svetitelja, ima najduži kontinuitet. Još u srednjem veku su srpski vladari, vlastela i verski velikodostojnici, ugledavši se delom na vizantijske običaje, podizali zadužbine, manastirima poklanjali velike posede za njihovo održavanje, osnivali bolnice, novčano pomagali prepisivanje i ukrašavanje rukopisa. Tekst koji sledi napisan je povodom prošlogodišnjeg osnivanja Fonda kraljevskog doma Karađorđevića, odlukom prestolonaslednika Aleksandra. Autor teksta dr. Dušan T. Bataković, član je upravnog odbora Fonda

U modernoj Srbiji, Kneževini i Kraljevini, zadužbinarska tradicija dobila je, po ugledu na prečanske Srbe, sveže podsticaje i savremenu prosvetiteljsku motivaciju. Smatrani temeljima ukupnog napretka i nacionalnog prosvećivanja, prosveta, nauka i kultura stiču nove dobrotvore i brojne zadužbinare. Uspešni veletrgovci i bogati industrijalci, uvaženi ministri i učeni profesori, istaknuti oficiri, vladike i političari smatrali su finansijsku potporu kulturnim društvima, školskim zavodima i naučnim ustanovama svojom rodoljubivom obavezom. Obim i delatnost rada zadužbina i fondova zavisili su najčešće od lične inicijative dobrotvora, ali je bio čest i slučaj da namenu sredstava izabere ustanova kojoj je povereno upravljanje nad zaveštanim sredstvima.

Svoja imanja i gotov novac, kolekcije knjiga ili rukopisa darodavci su zaveštavali otačestvu, ponekad kao spomen na svoju prerano izgubljenu decu ili pokojne roditelje, a ponekad samo u vlastito ime, u nadi da će zadužbina ili fond nastaviti njihovo nedovršeno kulturno preduzeće. S punim poverenjem zadužbinari su svoje nasleđe poveravali nacionalnim ustanovama da ih one upotrebe za najpreče poslove od opšteg prosvetnog značaja ili za dugoročne kulturne i naučne projekte. Iz zadužbina i namenskih fondova najčešće su štampane knjige iz nauke i kulture i finansirana naučna istraživanja. Uporedo s tim pomagani su siromašni pisci, a ponekad su iz fondova dodeljivane stipendije đacima i studentima. Često su, takođe, otkupljivane knjige za biblioteke u unutrašnjosti i izdržavane mnoge srpske škole ne samo u Srbiji nego i u zemljama pod osmanskom vlašću – u Bosni, Hercegovini, na Kosovu i Metohiji, u Makedoniji.

Osnivači fondova i zadužbina (kojih je osim u Beogradu bilo u Nišu, Kragujevcu i drugim gradovima) obrazovanih najčešće pri glavnim ustanovama srpske kulture – akademiji nauka (Srpska kraljevska akademija) i Velikoj školi (potonji Univerzitet) dolazili su iz Srbije, ali i iz drugih srpskih krajeva. Bilo je, međutim, i primera da kakav skromni vojvođanski paor ili srbijanski zemljodelec zavešta svoje njive ili vinograde Akademiji nauka, s napomenom da ona sama odluči kako da se upotrebe za poslove od opšte narodne koristi. Testamentom ili "Osnovnim pismom" obično je naglašavano da je motiv ustanovljenja zadužbine brži razvoj "u duhu istinske prosvete i moralnog vaspitanja naroda", za "čisto srpske svrhe" ili "za "prosvećivanje najširih slojeva srpskog naroda".

POSEBNA PRAVILA: Sredstva iz fondova zadužbina imala su po klasičnom obrascu osnovnu sumu – glavnicu – koja se, bez obzira na to u kom je obliku u nepokretnostima, novcu, zlatu, akcijama ili obveznicama, nije smela krnjiti, nego je čuvanjem u banci bila dodatno oplođavana, kako bi se iz tog kapitala finansirao njen rad i pomagali prihvaćeni projekti. U XIX veku, kao i u međuratnom razdoblju, u upravnim odborima zadužbina i fondova sedeli su prvi ljudi naše nauke i kulture, ličnosti besprekornih moralnih kvaliteta i neosporive naučne reputacije. Zadužbine i fondovi radili su po posebnim pravilima koja su ustanovljavali ili sami darodavci ili institucije koje njima upravljaju. U razdoblju aktivnog rada zadužbina i fondova, sve do početka Drugog svetskog rata, nije, bar u javnosti, bilo zabeleženo da je neka ličnost iz odbora učinila kakvu proneveru ili zloupotrebu. Učešće u odborima koji su upravljali zadužbinama smatralo se izuzetnom počašću, a pravična raspodela sredstava iz fondova obezbeđivana je opštom saglasnošću članova odbora.

Premda su materijalni izvori za rad Akademije i Univerziteta znatnim delom poticali od države, brzo se pokazalo da su nedovoljni, pa je pomoć iz sredstava zadužbina i fondova postala naročito dragocena. U "Spomenici" Srpske kraljevske akademije iz 1937, koja je posvećena zadužbinama i fondovima, naglašeno je: "Akademiji ostavljaju i seljaci i varošani, i mali činovnici i ministri, i naročito intelektualci, ili ljudi koji se bave naukom i prosvetom ili koji dobro razumeju njihovu vrednost: akademici, profesori univerziteta i srednjih škola, advokati, trgovci i lekari... Tako se desilo da se na jednom mestu skupe zadužbine od nekoliko miliona dinara, npr. Veljka Savića, braće Jovanovića i Svetozara Vidakovića... do skromnih legata od koje hiljade dinara."

Od prvog legata Jovana Marinovića, ministra i diplomate, njegovom sinu Nikoli 1889, preko Zadužbine Marije i Mihaila Milivojevića namenjene za pomaganje siromašnih književnika 1892, broj zadužbina i legata je stalno rastao. Među darodavcima koji su pri Akademiji osnivali svoje zadužbine bile su i mnoge ugledne ličnosti: slikarka Katarina Ivanović, političar Lazar Arsenijević-Batalaka, hercegovački arhimandrit Nićifor Dučić, konzervativni političar i pravnik dr Nikola Krstić, mitropolit dabrobosanski Hadži Sava Kosanović, pesnik, filozof i političar Milan Kujundžić-Aberdar. Pred Prvi svetski rat, Srpska kraljevska akademija imala je ukupno trinaest zadužbina i pet fondova iz čijih sredstava su, najčešće s vinjetom lika zadužbinara na koricama knjige, objavljivani značajni književni i naučni spisi.

Ratna pustošenja imala su za posledicu da pojedini legati izgube mnogo od svoje prvobitne vrednosti. Međutim, zadužbinarstvo je poseban zamah dobilo između dva svetska rata, kada nije prošla skoro nijedna godina da Akademija ne dobije po jedan legat – od kraljice Natalije Obrenović i Mihaila Pupina, koji je svojoj zadužbini dao ime po svojoj majci, do policijskog službenika Tase Milenkovića, lekara Jovana Jovanovića i Nikole D. Kikija, bogatog trgovca beogradskog poreklom iz Klisure u Makedoniji. Od 65 zadužbina pri Akademiji nauka, koliko ih je bilo krajem tridesetih godina, čak 46 je osnovano u međuratnom periodu. Po želji donatora, sredstva iz zadužbina namenjivana su za objavljivanje i nagrađivanje dela iz filozofskih ili istorijskih nauka, izdavanje filoloških, pravnih i društvenih studija, za istraživanja iz geografije i biologije, ispitivanje folklora i etnografije, prevođenje moralnih spisa i poučnih dela iz raznih oblasti, za podsticanje likovnih i grafičkih dostignuća, za najbolja dela iz lepe književnosti... Književni fond Milana Vl. Đorđevića nagrađivao je istorijske romane (jer ih je pisao i široko popularisao njegov otac čuveni dr Vladan Đorđević), a diplomata Ljubomir M. Mihailović je nagradu za najbolje književno delo u tekućoj godini zamislio kao uspostavljanje poželjnog reda vrednosti u haotičnoj literarnoj produkciji. Da je odbor koji je upravljao tim fondom umeo da proceni prave umetničke vrednosti, rečito svedoči lista nagrađenih dela: Pripovetke Ive Andrića, Seobe Miloša Crnjanskog, Crvene magle Dragiše Vasića, Trajan Anđelka Krstića, a zatim i knjige Veljka Petrovića, Grigorija Božovića, Milana Kašanina i Vladimira Velmar-Jankovića.

SLAVNI I ZABORAVLJENI: Bez podrške zadužbina i fondova ne bi mogla biti objavljena danas rado preštampavana klasična dela naše nauke: knjige lingvista i filologa Aleksandra Belića, Ljubomira Stojanovića i Milana Rešetara, istoričara Stojana Novakovića, Mihaila Gavrilovića, zatim Dragoljuba Pavlovića, Slobodana Jovanovića, Alekse Ivića i Jovana N. Tomića, dela etnologa Sime Trojanovića i Jovana Erdeljanovića, vojne studije generala Živka Pavlovića, arheologa Miloja Vasića i spisi filozofa Branislava Petronijevića. Među knjigama štampanim o trošku fondova i zadužbina često je bilo i poučnih dela koja su besplatno, po želji donatora, deljene školama. Fond za pomaganje siromašnih pisaca imao je među svojim stipendistima i jednog Petra Kočića.

Premda nije radila pri Akademiji i Univerzitetu, Zadužbina Nikole Čupića, oficira koji je svoju veliku imovinu namenio za osnivanje jednog naučnog časopisa, okupljala je na stranicama svog almanaha "Godišnjica" prva imena naše nauke. Šezdeset devet svezaka "Godišnjice Nikole Čupića" (prva sveska je objavljena 1877, poslednja 1940) sadržalo je preko 400 priloga iz istorije, književnosti, prava, folklora, filologije i etnografije. Bio je to jedan od najuzornije uređivanih naučnih almanaha u Beogradu. Potporom Zadužbine Nikole Čupića izdato je i preko trideset važnih monografija i studija.

Danas je skoro zaboravljena zadužbina Velimirijanum, koju je osnovao vanbračni sin kneza Mihaila Obrenovića Velimir Teodorović (1849-1898), s ciljem da "unapređuje nauku, trgovinu, industriju i zanatstvo u Srbiji". Zadužbinom je upravljao Državni savet, pomažući po potrebi i razne naučne ustanove, književna društva i humanitarna udruženja. Zahvaljujući sredstvima Velimirijanuma novčano su bila pomagana dečja obdaništa, zanatske komore, pevačka društva, Vukova zadužbina, finansirano štampanje knjiga i kataloga, otkupljivane knjige i časopisi koji su potom besplatno deljeni siromašnim bibliotekama.

MEĐURATNI FONDOVI: Komunističku strahovladu preživelo je tek nekoliko zadužbina. Od zadužbina osnovanih pre Drugog svetskog rata danas je najaktivnija Zadužbina Ilije M. Kolarca osnovana 1878. radi narodnog prosvećivanja. Od njenog razgranatog rada do Drugog svetskog rata ostala su mnogobrojna izdanja Književnog fonda Ilije M. Kolarca, u kojima su kao posebne sveske štampana najbolja predavanja na tribinama Zadužbine. Drugi opštepriznati darodavac otečestvu bio je Kapetan Miša Anastasijević, čije je velelepno zdanje godinama bilo jednovremeno sedište Velike škole, Narodnog muzeja i Narodne biblioteke, potom Univerziteta, pa Filozofskog fakulteta, da bi danas veći deo zdanja bio namenjen Rektoratu Beogradskog univerziteta.

Veoma značajne, a danas manje poznate zadužbine u Beogradu osnovali su takođe bogati trgovci – Sima Andrejević-Igumanov (1804-1883) rodom iz Prizrena, Luka Ćelović (1854-1929) rodom iz Trebinja i Nikola Spasić (1838-1916) Beograđanin poreklom iz Štimlja na Kosovu. Sve tri zadužbine bile su, tvrde upućeni, po ukupnoj vrednosti gotovog novca i nepokretnosti ravne sredstvima Nobelove fondacije u Švedskoj.

Fond Sime Igumanova, Prizrenca koji se obogatio trgovinom u Rusiji, imao je sedište u Beogradu, odakle je njegov odbor preko Ministarstva inostranih dela finansirao celokupnu kulturno-prosvetnu akciju u Staroj Srbiji i Makedoniji – od školovanja kadrova u Beogradu do plata za učitelje, podizanja i održavanja škola i stipendiranja đaka. U trenutku stvaranja Zadužbine njena sredstva iznosila su šest miliona dinara. Iz Fonda Sime Igumanova bio je pomagan i rad srodno orijentisanog Društva Sv. Save. Velika Igumanova palata na Terazijama, bila je glavno vlasništvo fonda iz kojeg su finansirane dobrotvorne i prosvetne akcije. Statua Sime Igumanova, okruženog siročićima, skinuta je s vrha palate nedugo posle Drugog svetskog rata.

ZADUŽBINE I KRALJEV FOND: Zadužbina Luke Ćelovića Trebinjca (1930), u vrednosti od preko pedeset miliona dinara, sastojala se uz, gotov novac i hartije od vrednosti, od lanca zgrada na prostoru između ulica Kraljevića Marka i Kameničke, uključujući i luksuzne višespratnice u današnjoj Zagrebačkoj ulici. Luka Ćelović je svoju imovinu zaveštao Univerzitetu, koji je njome slobodno raspolagao. Iz njenih fondova štampane su knjige, nagrađivani uspešni studenti, finansirana naučna istraživanja, nabavljana oprema. Luka Ćelović je, pre nego što će ostaviti svoje imanje Univerzitetu u Beogradu početkom XX veka, zajedno sa dr Miloradom Gođevcem započeo finansiranje gerilske akcije u Makedoniji i na Kosovu kojom je ponovo aktiviran jedan sasvim zapostavljen pravac nacionalne politike. Premda samouk i jedva pismen, Ćelović je uspešno upravljao Beogradskom zadrugom, jednim od najsolidnijih novčanih zavoda u zemlji.

Trgovac Nikola Spasić bio je predsednik Beogradske berze, član upravnih odbora Narodne banke i predsednik odbora Prometne banke. Spasić je svoje luksuzne palate u samom centru grada, u Knez Mihailovoj i susednim ulicama, zaveštao u privredne i dobrotvorne svrhe. Spasićeva zadužbina, osnovana 1920, finansirala je gradnju i opremanje današnje Gradske bolnice (1935). Spasićeva zadužbina podigla je još dve bolnice, jednu u Krupnju, a drugu u Kumanovu. Spasić je na Paliluli uz osnovnu školu sazidao veliko obdanište. U Beogradu i širom Srbije Spasićeva zadužbina je pomagala tečajeve za poljoprivrednike, domaćičke škole, potpomagala privredno društvo Privrednik, finansirala unapređenje voćarstva. Velika sredstva izdvajana su za poseban Invalidski fond Sv. Đorđa u Beogradu, čije je sedište bilo u današnjoj galeriji ULUS-a u Knez Mihailovoj 37. Velika palata u kojoj je smešteno sedište Zadužbine podignuta je tridesetih godina u Knez Mihailovoj 47. U znak zahvalnosti opština beogradska je 1929. godine jednu malu ulicu između Knez Mihailove i ulice Cara Lazara nazvala imenom Nikole Spasića. Pošto je rad Zadužbine posle rata namerno sveden na minimum, nije se ostvarila Spasićeva najveća želja da se za Hram Sv. Save na Vračaru, kad bude dovršen, kupi najveće zvono i pokloni u njegovo ime.

Najveći posleratni fond bio je Kraljev fond – fond Kralja Aleksandra I Karađorđevića, osnovan na dan njegovog venčanja sa Kraljicom Marijom 8. juna 1922. s ciljem da se nagrade ličnosti koje su se svojim radom naročito isticale na polju moralnog i zdravstvenog podizanja i prosvećivanja naroda. U pismu o osnivanju Fonda upućenom Nikoli Pašiću, predsedniku Ministarskog saveta, kralj Aleksandar je kao ciljeve Fonda označio "trojaku akciju: na moralnom, opštekulturnom planu i na građansko-vaspitnom napretku narodnom, a pod tim bih podrazumevao: pomaganje prosvete na svim poljima nauke, književnosti, umetnosti, školstva, a ponajpre praktično prosvećivanje širokih slojeva, osnivanje internata na prvom mestu za žensku decu itd., zatim isticanje vrline, porodičnog morala, čestitosti, samopregorevanja, trezvenosti, štednje, savesnog vršenja dužnosti, ljubavi prema bližnjima, sloge i trpeljivosti i, razume se, stalna briga za narodno zdravlje."

Kralj Aleksandar je za navedene ciljeve odmah priložio milion dinara i obavezao se da svake godine daje po 300.000 dinara, dok je organizaciju posla preneo na Kraljevsku kancelariju. Uprava Kraljevog fonda ustanovljena je 12. novembra 1922, a među prvim akcijama bilo je ustanovljenje domaćičkih škola i podizanje Studentskog doma, koji je, kada je svečano otvoren na obodu parka kod Vukovog spomenika, dobio ime Kraljica Marija (danas još pod imenom Ivo Lola Ribar). U prvoj godini rada Fonda pomognuto je finansijski, bez Bosne i Hercegovine, 65 društava iz čitave zemlje, dok je novčano bilo nagrađeno i više desetina pojedinaca za uspehe u kulturnom, naučnom, prosvetnom i humanitarnom radu. Poseban odbor Kraljevog fonda bio je u Sarajevu, a pomoć je uplaćivana kulturnim društvima u Bosni i Hercegovini i istaknutim pojedincima, pre svega učiteljima.

Kraljev fond je u sledećoj deceniji bio najveći pojedinačni fond u državi koji je redovno pomagao "ona lica koja bi se istakla radom na širenju i utvrđivanju građanskih vrlina u narodu", kulturne radnike "koji su se istrajnim radom kroz niz godina istakli na prosvećivanju naroda", udovice i ratnu siročad, zaslužne u zdravstvenom prosvećivanju i humanitarnom radu, zatim učenike i učenice "koji su se naročito istakli svojim moralnim i intelektualnim osobinama", kao i "uzorite primere samopregorevanja u vršenju dužnosti prema društvu i državi". Nosioci stipendija i nagrada Kraljevog fonda bili su po pravilu istaknuti pojedinci, đaci i studenti koji su, uz konsultaciju s Ministarstvom prosvete, birani po strogim kriterijumima zasluga na pomenutim poljima rada.

BLAGODEJANCI: Uporedo sa zadužbinarskim radom na obnovi prosvete, kulture i nauke u Srbiji, još od sredine XIX veka država je finansirala školovanje talentovanih studenata na stranim univerzitetima. Državni stipendisti – blagodejanci – upućivani su na univerzitete u Austriju, Nemačku, Švajcarsku, Francusku i Rusiju. Srbiji su bili potrebni kadrovi za popunu državnog aparata, pre svega činovnici, inženjeri, pravnici, lekari, profesori. Stipendije su odobravane po završenoj Velikoj školi, a školovanje na strani počinjalo se ispočetka – od prve godine studija do diplome, ili, što je bio slučaj kasnije, do doktorata. Državne stipendije – blagodejanije – dobijali su najbolji đaci koje je birala državna komisija sastavljena od profesora fakulteta i predstavnika Ministarstva prosvete. Broj blagodejanaca bio je u početku skroman – bilo ih je 12, kao 12 apostola, gde se nova stipendija odobravala novom pitomcu čim bi neki od prethodnih završio školu ili, što se najčešče dešavalo iz političkih razloga, neko izgubio stipendiju. Iz prve generacije blagodejanaca proistekla je nova elita moderne Srbije – tzv. otačestveni sinovi. Za razliku od u narodu neomiljenih "nemačkara" – Srba iz Habzburške monarhije – koji su za vlade ustavobranitelja (1842-1858) nametali birokratsku stegu austrijskog tipa, "otečestveni sinovi" su sa studija doneli u otadžbinu liberalne i romantičarske ideje evropskog Zapada o pravima naroda i pravima građana. Nosioci novih ideja bili su tzv. parizlije – svršeni studenti pariskog univerziteta – iz čijih će redova poteći prva generacija liberala u Srbiji predvođena Jevremom Grujićem.

Prvi Srbin koji je doktorirao na Sorboni u XIX veku bio je Filip Hristić, budući ministar, a na njegovom tragu, među uticajnim "parizlijama" našli su se tokom XIX veka još i književnik i političar Jovan Skerlić (školovan i u frankofonskoj Švajcarskoj, Lozana), pravnik, ustavopisac, diplomata i ministar Milovan Milovanović, vodeći književni kritičar Bogdan Popović, geolog i političar Jovan Žujović, političari i potonji ministri braća Pavle i Vojislav Marinković, oficir i političar Milutin Garašanin, dok su se kao "parizlije" smatrali i švajcarski đaci koji su povremeno u Parizu slušali predavanja na Sorboni, od Pere Todorovića do neprevaziđenog barda naše nauke Slobodana Jovanovića, kao i mnogi drugi stipendisti srpske vlade koji su uz nauku i kulturu značajno doprineli političkoj emancipaciji i ukupnoj evropeizaciji Srbije, u dugom vencu srpskih blagodejanaca francuske ili profrancuske ideološke orijentacije.

Među blagodejancima školovanim u Nemačkoj najpoznatiji je bio Jovan Ristić, diplomata i političar, vođa Liberalne stranke i višestruki predsednik vlade. Ristić je u Hajdelbergu diplomirao u seminaru tada vodećeg svetskog istoričara Leopolda fon Rankea, pisca za nas neobično važne Srpske revolucije. Od pitomaca sa austrijskih škola najpoznatije ime je Jovan Cvijić, svetski poznat geograf i geolog, jedan od najcitiranijih naučnika svoga doba.

Političke stranke u Srbiji su, de fakto, proizašle iz različitih kružoka srpskih stipendista na strani jer su u sve tri vodeće stranke u XIX i na početku XX veka imale za predvodnike bivše blagodejance – liberali Jevrema Grujića i Jovana Ristića, naprednjaci Milana Piroćanca i Milutina Garašanina (Stojan Novaković, kasniji vođa naprednjaka, jedini je u vencu istaknutih naučnika, političara, diplomata i stranačkih vođa školovan samo u Srbiji), a radikali Nikolu Pašića. Po raskidu među radikalima na dva krila i reorganizovanja u dve zasebne partije – staroradikalsku i samostalnu radikalnu stranku – ponovo su, opet uz retke izuzetke, stranački prvaci bili bivši državni stpendisti, školovani u inostranstvu.

Školovanje velikog broja studenata na najboljim stranim univerzitetima, od pet do dvadeset godišnje, za više od pola veka znatno je doprinelo da Srbija na početku XX veka bude prestižno kulturno i naučno središte na slovenskom jugu – parlamentarna monarhija s najvišim stepenom političkih sloboda i demokratskih ustanova među Južnim Slovenima. Bilo bi nepravedno ne pomenuti uz naučne, kulturne i političke poslenike i plejadu lekara, inženjera i sveštenika koji su, vrativši se u otadžbinu po svršenim studijama, značajno pomogli da Srbija, nekadašnja zaostala, pogranična provincija Osmanske carevine, postane – premda još pretežno agrarna po sastavu stanovništva – evropska država koja postepeno napreduje i na političkom i na ekonomskom planu, prelazeći put od modernizacije i evropeizacije društva ka vesternizaciji kulture i civilizacije.

Tokom Prvog svetskog rata veliki broj srpskih studenata u inostranstvu ostao je u savezničkim zemljama, dok se jedan broj njih vraća u zemlju da bi popunio čuveni skopski Đački bataljon, proslavljen po hrabrosti i žrtvama u Kolubarskoj bici s kraja 1914. Srpski stipendisti na strani, posle sloma Srbije u jesen 1915, i dalje su se školovali o trošku srpske vlade, pre svega u Francuskoj, Velikoj Britaniji i Švajcarskoj, a sredstva za njihove stipendije dolazila su iz stranih zajmova. Tokom poslednjih godina velikog rata francuska i britanska vlada preuzele su na sebe obavezu da stipendiraju školovanje većeg broja srpskih đaka i studenata; francuska vlada snosila je veći deo troškova dok su britanske stipendije dolazile manje od vlade, a više iz dobrotvornih organizacija kao što je Serbian Relief Fund.

USPON I RUŠENJE: Školovanje srpskih i jugoslovenskih studenata u inostranstvu, u međuratnom razdoblju, postavlja se na nove osnove: veći deo stipendija dolazi od stranih vlada, pretežno iz Francuske u kojoj se, postepeno, stvara nova politička i kulturna elita velike jugoslovenske države. Broj državnih stipendista se procentualno smanjuje, a postepeno raste broj onih čije troškove školovanja, na učestale zahteve jugoslovenskog ministarstva, prihvataju strane države.

Izuzetak su činili stipendisti Kraljevog fonda, birani među najboljim pitomcima u zemlji koji su dobijali u zemlji i inostranstvu kraljevu stipendiju – stipendiju kralja Aleksandra I Karađorđevića. Još pre osnivanja Fonda, kralj Aleksandar je iz svojih sredstava finansirao školovanje odabranih pitomaca u zemlji i inostranstvu, pa je 1922. samo preneo "nadzor nad radom Njegovih pitomaca koji se školuju u zemlji i na strani" Upravi Kraljevog fonda.

Planiranje elite kakvo je u Kraljevini Srbiji sprovodila vlada, a u Kraljevini Jugoslaviji uz vladu i Kraljev fond, dalo je nesumnjivo značajne rezultate koji su se ogledali u visokom stručnom, naučnom i kulturnom nivou kadrova. Ti kadrovi su se posle školovanja na strani vraćali u otadžbinu gde su stečena znanja stavljali na raspoloženje državi i potrebama njenog napretka. Još 1921. godine Ministarski savet Kraljevine Jugoslavije doneo je odluku da su državni pitomci obavezni da u državnoj službi provedu dvostruko duži period od onoga koji im je bio potreban da završe studije. Samo iz redova pariskih đaka ostala je velika biblioteka doktorskih disertacija objavljenih u Parizu i drugim francuskim gradovima koja pokriva mnoge naučne grane, od ekonomije i prava do književnosti, istorije i politike, kao svedočanstvo o sposobnosti srpske elite da, radeći po preovlađujućim evropskim standardima, ravnopravno učestvuje u glavnim tokovima različitih naučnih disciplina i da im jednovremeno uzvrati zapaženim vlastitim doprinosom.

Ratna pustošenja i radikalna promena društvenog sistema posle 1944. godine imala su za posledicu smanjivanje vrednosti zaveštane imovine ili gotovine i u većini slučajeva gašenje zadužbina. U slučaju povraćaja imovine trebalo bi pre svih Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, naslednici Srpske kraljevske akademije, Beogradskom univerzitetu i Srpskoj pravoslavnoj crkvi vratiti i staviti na raspolaganje nepokretnosti koje su im nekada pripadale. Na taj način bi njihov rad, uz podrazumevajuću podršku države i grada u slučaju Akademije i Univerziteta, dobio nove značajne podsticaje i sigurne izvore finansiranja nezavisno od privrednih kretanja u državi. Trebalo bi, takođe, ispitati gde su nestala (utopila se) i ogromna sredstva kojima su iz Kraljevog fonda bili finansirani najbolji pregaoci na kulturnim i humanitarnim poslovima. Narodni dobrotvori postajali su državni neprijatelji, a njihova imovina zaveštana naučnicima, đacima, studentima nestala je u talasima komunističke uravnilovke, konfiskacije, prelaska u društveno vlasništvo ili jednostavno brisanjem iz registra.

 

POŠALJI KOMENTAR REDAKCIJI		ODŠTAMPAJ TEKST

---