Ekstremne temperature >

Davljenje u plićaku

slobodan bubnjević

Srbija na hladnoći, daleko od svetskog rekorda

U meteorološkoj stanici u Sjenici, malom, planinskom gradu na Pešterskoj visoravni, čuvenom po velikim hladnoćama i dubokim snegovima, tokom dve prethodne nedelje merene su iz dana u dan izuzetno niske temperature, ali dobijene vrednosti od preko -30°C nijednom nisu ugrozile stari državni rekord. Najniža izmerena temperatura vazduha u Srbiji, od kad postoje temperaturna merenja do danas, iznosi čitavih -38°C i zabeležena je 26. januara 1954. godine, upravo u Sjenici. Drugi ekstremum, najviša temperatura – 44,3°C, izmerena je u Kraljevu još 22. jula 1939. godine. Temperatura vazduha se uobičajeno meri na otvorenom prostoru, ali u naročitom meteorološkom zaklonu koji je postavljen na visini od dva metra iznad zemljine površine i to tako da termometre štiti od padavina i zračenja. Meteorolozi vode temeljnu statistiku temperaturnih promena, i na osnovu svih tih podataka računaju srednju godišnju temperaturu za duge vremenske intervale. Ona slabo zavisi od sezonskih temperaturnih fluktuacija i kao prosta statistička vrednost ne otkriva dovoljno o konkretnim vremenskim prilikama. Isto kao što se, prema staroj anegdoti, statističar vrlo lako može udaviti u jezeru prosečne dubine od pola metra.

Kada se kaže da srednja godišnja temperatura iznosi 10°C, kao što je slučaj u našoj zemlji za period od četrdeset godina, nemoguće je zaključiti pod kakvom temperaturom su realno (a kamoli figurativno) živeli građani Srbije iz godine u godinu, iz meseca u mesec. Međutim, sve promene same srednje godišnje temperature, kao i srednjih vrednosti drugih klimatskih parametara, imaju veliki značaj za klimatologiju i praćenje izmena u klimi. Ekstremne vrednosti, iako od manjeg značaja za statistiku nego prosečne, ilustrativno govore o rasponu u kome se kreću temperature na čitavoj planeti i u kakvom je odnosu taj raspon sa lokalnim ekstremima. Najmanja izmerena temperatura u Evropi je -55°C u Ust-Ščugoru u Rusiji, a najveća 50°C, zabeležena u Sevilji u Španiji, 4. avgusta 1881. godine. Najniža temperatura ikada zabeležena na Zemlji iznosi –89,2°C, izmerena u ruskoj meteorološkoj stanici Vostok 2 na Antarktiku, 21. jula 1983. godine. Gornji temperaturni rekord je znatno stariji – iznosi 57,7°C i izmeren je 13. septembra 1922. godine u El Aziziju u Libiji. Područja planete sa ekstremnim temperaturama su slabo nastanjena živim svetom, a i čovek tu vrlo retko boravi.

Od preniske ili previsoke vrednosti, za ljudski organizam i opstanak mnogo su opasnije kratkoročne temperaturne fluktuacije velikog intenziteta. Vetar pod nazivom Sveta Ana u stanju je da podigne temperaturu vazduha za čak 40°C, u toku samo nekoliko sati, a u nekim oblastima, nailazak hladnih vazdušnih masa u roku od 24 sata može da snizi temperaturu za 50°C. Otpornost organizma na drastične temperaturne promene u okruženju odavno je istraživana u medicini, a svojevremeno su je na čudovištan način ispitivali i nacistički ‘‘lekari’’ u koncentracionim logorima poput Mathauzena, tako što su zarobljenike zamrzavali u ledenoj vodi. Ova vrsta istraživanja, ali u mnogo humanijem obliku, danas se obavlja u svemirskoj i vazduhoplovnoj industriji pošto su piloti i astronauti izloženi značajnim promenama temperature okruženja. Zbog izlaganja prekomerno niskim ili visokim temperaturama, u organizmu nastaje takozvani temperaturni stres, koji je obično praćen glavoboljom, malaksalošću, mučninom, dezorijentacijom, bolom u izloženim predelima ili nesvesticom. Pri dužem izlaganju dolazi do ukočenosti, mentalne konfuzije, letargije i poremećaja u radu srca.

Telesna temperatura zavisi od ravnoteže između proizvodnje i gubitka toplote u organizmu. Prosečan interval normalnih telesnih temperatura kreće se od 36,2°C do 37,8°C, ali je kod pojednih ljudi taj interval veći, od 35,5°C do 38,4°C. Svaki organ doprinosi stvaranju toplote – mozak i mišići proizvode jednu šestinu, a srce samo desetinu ukupne toplote u telu. Telesna toplota se gubi isparavanjem i provođenjem, ali se najveći deo, 60 procenata ukupne telesne toplote, gubi zbog zračenja. Kada je koža vlažna dolazi do intenzivnijeg izračivanja toplote, ali do izračivanja dolazi svaki put kada je temperatura tela viša od temperature okoline. Kada je čovek licem okrenut ka hladnom prozoru ispod koga nema grejnih tela a potom se naglo okrene na suprotnu stranu, osetiće promenu temperature na licu, iako se temperatura okolnog vazduha ne menja. Ova pojava se javlja jer je veća razlika u temperaturi između lica i hladnog prozora, nego između lica i ostatka sobe, tako da je izračivanje intenzivnije. Sličnu, ali obrnutu situaciju preživljava astronaut u otvorenom svemiru – ona strana astronautovog odela koja je okrenuta ka Suncu nalazi se na visokoj temperaturi, dok je druga strana u mraku na izuzetno niskoj.


 

Srpski proseci

Prema podacima hidrometeorološkog zavoda, tokom standarnog normalnog perioda od 1961. godine, prosečna godišnja temperatura vazduha iznosila je 10,9°C za područja sa nadmorskom visinom do 300 m. Na većim nadmorskim visinama srednja godišnja temperatura bila je srazmerno niža: oko 10°C (300–500 m), 6°C (1000–1500 m) i 3°C (preko 1500 m).

Apsolutna nula

Najniža moguća temperatura u prirodi naziva se apsolutna nula. Ona se nalazi na -273,15°C (0 K (kelvina)) od tačke zamrzavanja vode. Na temperaturama bliskim ovoj javljaju se čudne fizičke pojave kao što su superprovodnost i superfluidnost. Razvoj fizike niskih temperatura omogućio je da se, pomoću tehnika kao što je lasersko hlađenje, u laboratorijama mogu ostvariti temperature koje su samo delić stepena više od apsolutne nule – najniža temperatura koju je čovek ostvario iznosi svega 450 pikokelvina. Od apsolutne nule počinje takozvana apsolutna temperaturna ili Kelvinova skala.


POŠALJI KOMENTAR REDAKCIJI ODŠTAMPAJ TEKST