Arheologija – Grci, Kelti i varvari >

Mediteran u srcu Balkana

petar popović, naučni savetnik arheološkog instituta u beogradu

Naselje kome još ne znamo ime nalazilo se u varvarskom okruženju i daleko izvan okvira civilizovanih oblasti, ali kontakti Grčke sa centralnim Balkanom nisu nikad bili prekidani. Ovogodišnja sezona iskopavanja potvrdila je arheološki značaj Krševice kod Bujanovca

Od kraja juna do sredine avgusta ove godine nastavljeni su radovi u Krševici koji su doneli i nove rezultate. Ovog puta bili su to monumentalni i sasvim specifični građevinski radovi, kao i obilje raznorodnih pokretnih nalaza.

Ako bismo hteli da u nekoliko reči sažmemo ovu komplikovanu situaciju, to bi bilo sledeće: u podnožju lokaliteta u blizini Krševičke reke na površini od oko 400 kvadratnih metara i dubini do skoro šest metara ispod sadašnjeg nivoa otkriveni su objekti različite veličine i namene. Pre svega dva bedema od masivnih blokova koji se spuštaju niz padinu i čine neku vrstu levka, a završavaju prema reci s nekoliko kaskada i platformi popločanih kamenom. Uz bedem, s jedne strane su ostaci građevine, a na više mesta otkriveni su zidovi koji vode u različitim pravcima. Prema severnoj ivici iskopa je zid u koji je ugrađen veliki kameni izlivnik.

Tu je, zatim, nekoliko peći od kojih su neke najverovatnije korišćene za pečenje hleba. Konačno, ispod padine i linije objekata su vertikalne litice i zaravnjene površine uklesane u masiv od peščara gde se nalazi velik broj useka i rupa za grede i stubove. Sve to ukazuje da se ceo kompleks širio dalje duž nekadašnjeg rečnog korita. Svi ovi objekti ne pripadaju istom periodu, već su vremenom podizani, rušeni i dograđivani shodno novim potrebama i drukčijoj organizaciji prostora. Ovako intenzivna građevinska delatnost sada dosta otežava rekonstrukciju prvobitne situacije.

Istraživanja lokalieta Kale u Krševici kod Bujanovca u organizaciji Arheološkog instituta i u saradnji sa Narodnim muzejom u Beogradu i Narodnim muzejom u Vranju traju već šest godina. Tokom ovih radova prikupljeni su brojni podaci o izgledu i značaju naselja koje se prostiralo na oko četiri hektara. Nastalo je početkom IV veka i trajalo sve do prvih decenija III veka pre n.e. ali, po svemu sudeći, doba najvećeg prosperiteta odgovaralo bi periodu od sredine IV veka i vremenu Filipa Makedonskog i Aleksandra Velikog. Obuhvatalo je plato gde se nalazila akropola sa bedemom i građevinama, dok se po mnogobrojnim indicijama najveći deo naselja nalazio na padini i pružao sve do doline Krševičke reke. Podignuto je prema grčkim uzorima i imalo je sve odlike urbanog naselja, što ga izdvaja kao jedinstveno nalazište smešteno daleko prema severu i u varvarskim oblastima centralnog Balkana. Nalazilo se na strateški dobro izabranom mestu, uz važnu komunikaciju kakva je Moravsko-vardarska dolina i u blizini zona sa rudnim ležištima, posebno olova i srebra. To je i jedan od razloga što se ovde najverovatnije formiralo rudarsko naselje ili, još pre, mesto odakle je distribuirana dragocena kovina prema jugu i grčkim gradovima uvek gladnim srebra. O stalnoj razmeni proizvoda zasnovanih na bliskim vezama sa Egejom najbolje svedoče brojni nalazi otkriveni tokom iskopavanja u Krševici.

U kojoj meri je ovo naselje bilo organizovano pokazala su i iskopavanja u podnožju lokaliteta koja su započeta sondiranjem još 2002, s manjim prekidom nastavljena sve do danas. Sticajem okolnosti ovde nisu bili u pitanju odbrambeni zidovi ili stambeni objekti, već se pred nama postepeno otkrivao složen, sasvim specifičan građevinski kompleks.

Rešavao je pitanje vode, jednog od životnih problema sa kojim je morala da se suoči svaka zajednica ove vrste. Bila je velika sreća da se iskopavanja usmere na upravo ovaj deo naselja o kome se obično zna veoma malo. Posle otkrića bedema prošle godine ovaj deo lokaliteta nazvali smo "hidrotehnički kompleks" ne sanjajući da će to biti samo manji segment celine čiji se krajevi još ne naziru. Pokazalo se da ovaj naziv u potpunosti odgovara jer su geofizička ispitivanja utvrdila da je padina sa obe strane bedema zasićena vodom i da se u gornjoj zoni verovatno nalazio kaptirani izvor pitke vode. Letos je iz otvora pri dnu bedema sa obe strane izbijala hladna voda temperature 12 stepeni. Situacija je još jasnija kada kažemo da je zbog snažnih izvora donji deo lokaliteta u normalnim uslovima poplavljen i arheološka iskopavanja su moguća samo uz pomoć pumpi. Na kraju treba pomenuti još jedan važan razlog za gradnju ovih objekata, u direktnoj vezi sa naseljem koje se nalazilo neposredno iznad kompleksa. Objašnjenje može da bude jednostavno: stambeni objekti ležali su na terasama koje su se stepenasto spuštale niz padinu i samo je sistem kanala koji su prikupljali vodu mogao da spreči ugrožavanje naselja posle obilnih padavina.

Bez detaljnih analiza sada je teško objasniti šta se ispod naselja, duž reke, dešavalo za tih nešto više od sto godina. Jedna od radnih hipoteza jeste da se tu nalazio bazen za vodu koji je uz monumentalni bedem bio duboko ukopan u zdravicu. Kasnije je zasut i prostor je dobio sasvim drugu namenu. Tokom iskopavanja u gornjim slojevima su nađeni brojni fragmenti keramike, zatim ostaci arhitekture, dva kamena stuba koja su verovatno korišćena kao postolja za oltare, a na jednom mestu koncentrisano je više pari rogova jelena i divojarca. Sve ovo su mogli da budu ostaci obreda koji su posvećeni nekom kultu vode ili lova.

Kao što je to uobičajeno, najviše nalaza čine delovi različitih posuda. Značajno je što je dosta ovog materijala moglo da se rekonstruiše i zahvaljujući naporima konzervatora sada raspolažemo zavidnom zbirkom celih posuda. Zanimljivo je da i pored širokog repertoara dosta grnčarije pripada takozvanom stonom posuđu, dakle malim tanjirima, zdelama, zatim skifosima, kantarosima ili krčazima koje prate i druge posude za vino i vodu, kao što su amfore i hidrije. Manji deo čini luksuzna keramika, amfore i pitosi za vino ili ulje koji su dopremani iz atičkih ili egejskih centara. Najveći procenat, međutim, potiče iz lokalne grnčarske radionice o čemu svedoči žig E utisnut na više posuda i koje su prema grčkim oblicima pravljene za potrebe naselja. Gledano u celini, od načina arhitekture do izbora posuđa, sve ukazuje na jak grčki upliv što na svakom koraku asocira na ambijent Mediterana.

Dobro je poznato da je pored hrane snabdevanje vodom bilo jedan od preduslova za funkcionisanje i prosperitet svakog većeg organizovanog naselja. Dopremanje vode iz okolnih brda u vreme Rima ili Vizantije podrazumevalo je velike građevinske poduhvate i na našim prostorima to su retki primeri kao što su nedavno nađeni akvadukt Viminacijuma, zatim Sirmijuma, Caričinog grada kod Lebana, ili Medijane kod Niša. Otkriće na lokalitetu Kale u Krševici, koji je dobio naziv "hidrotehnički kompleks", za sada predstavlja jedinstvene i svakako najstarije objekte ove vrste na Centralnom Balkanu.


 

Kelti u dolini Južne Morave

Mnogobrojni keltski nalazi otkriveni u Krševici bili su veliko iznenađenje. Već napušteno utvrđenje na akropoli, zbog izuzetnog strateškog značaja, od sredine II veka p.n.e. iskorišćeno je kao važno uporište. Na delu platoa nađen je velik broj fragmenata keramike, dok su na više mesta otkrivene jame bogate keramičkim materijalom u kojima je pohranjeno više celih posuda. Keramika najvećim delom odgovara Skordiscima, koji su naseljavali oblasti oko Save i Dunava. Tu su, međutim, zastupljeni i neki oblici koji su karakteristični za Dačane, dok bi neki mogli da se odnose na Tribale ili druga tračka plemena.

Prisustvo varvara na Krševici lako se može objasniti obaveštenjima sačuvanim kod antičkih pisaca. Naime, posle pada Makedonije i formiranja rimske provincije 148. godine p.n.e., usledili su česti pljačkaški pohodi u kojima, pored drugih balkanskih varvara, učestvuju i Skordisci kao jedni od glavnih organizatora. Pisani izvori navode da u nekim od ovih sukoba sa Rimljanima oni nastupaju zajedno sa Dačanima ili Tribalima, što delimično potvrđuju i arheološki nalazi iz Krševice. Rimski vojskovođa Kornelije Scipion Azijagen oko 84. godine p.n.e. zadaje Skordiscima odlučujući udarac i proteruje ih na sever prema njihovim matičnim oblastima. Mesto gde je Scipion Azijagen teško porazio Skordiske, dakle, ne treba posebno tražiti jer se to najverovatnije dogodilo negde u dolini gornjeg toka Južne Morave. Tada je napušteno i keltsko uporište u Krševici, a život na ovom mestu zauvek je prekinut.


POŠALJI KOMENTAR REDAKCIJI ODŠTAMPAJ TEKST
 

POVEZANI ČLANCI