BUDIMPEŠTA 1956: Spaljeni tenkovi i leševi po ulicama

Srbija i NATO (2) >

Veliki skok u vlastita usta

filip švarm, jovana gligorijević

Nakon podrške Nikiti Hruščovu za vojnu intervenciju u Mađarskoj 1956, Tito je na Zapadu doživljen kao nesolidan i prevrtljiv partner. Iako pomoć NATO-a Jugoslaviji nije bila obustavljena, obe strane su se počele gledati sa velikim podozrenjem. Najuspešniji period saradnje Jugoslavije i NATO-a okončan je 1958. i više nikad nije bio dosegnut

"To je za nas bilo veliko razočaranje, vrlo veliko razočaranje. Bilo je jasno da smo mi politički bili takoreći nacionalkomunisti – komunisti, koji su, doduše, stremili ka komunističkom ili socijalističkom društvu, ali smo hteli da budemo nezavisni, nikako zavisni od Sovjetskog Saveza, tako da je naš model bio Jugoslavija, pa smo bili ubeđeni da možemo da očekujemo pomoć od Jugoslavije. Naše razočaranje je bilo utoliko veće kada nam je, naročito nekoliko dana pre i posle ruske intervencije, i to na osnovu dokumenata, postalo jasno da su Sovjeti uspeli da dobiju saglasnost jugoslovenskog rukovodstva, pa i samog Tita za tu vojnu intervenciju."

Ovako je na pitanje književnika Ivana Ivanjija da li je Mađarska očekivala podršku Jugoslavije za vrijeme sovjetske intervencije 1956. odgovorio Mikloš Vašarhelji. Ivanji je kao novinar bio svjedok krvavih borbi u Budimpešti, a Varšahelji jedan od najbližih saradnika i prijatelj Imre Nađa, mađarskog premijera, koji se u toku intervencije sklonio u jugoslovensku ambasadu da bi potom na prevaru bio uhapšen i potom, nakon montiranog procesa, obješen 1958. Stav Jugoslavije i njenog predsjednika Josipa Broza Tita prema Mađarskoj revoluciji 1956. nije razočarao samo Nađa i njegove suradnike. Nakon Rezolucije Informbiroa 1948. i svega što je poslije nje uslijedilo, u velikoj mjeri bile su iznenađene i zbunjene zemlje okupljene u okviru NATO pakta. Jer se upravo zahvaljujući podršci i pomoći sa Zapada Jugoslavija uspjela održati i odbraniti od sudbine koja je zadesila Mađarsku. Što se, u stvari, dogodilo?

Intervju sa prof. Predragom Simićem, profesorom FPN-a

ODLAZAK VELIKOG GAZDE: Motiv američke administracije da podrži Tita nedugo nakon Rezolucije Informbiroa 1948. bio je da ohrabri druge istočnoevropske režime da se suprotstave Sovjetskom Savezu. Međutim, Staljin je bio živ i ova podrška se ispostavila kao kontraproduktivna. U svim istočnoevropskim zemljama izazvala je seriju montiranih procesa u kojima su stradale kako stvarne tako i potencijalne pristalice jugoslavenske prakse. Međutim, to ni na koji način nije uzdrmalo Titov položaj na Zapadu. Kao komandant NATO-a, a od 1952. i predsjednik Sjedinjenih Američkih Država, general Dvajt Ajzenhauer smatrao je da je Jugoslavija važna kariku u obrani zapadne Evrope na jugu. U tom kontekstu, od početka pedesetih godina, Jugoslavija je primala značajnu vojnu, tehnološku, financijsku i drugu pomoć sa Zapada: prvenstveno od SAD, ali i od Velike Britanije i Francuske. Još važnije je bilo to da iako nije postala članica NATO-a, Jugoslavija se našla u njegovom sistemu kolektivne bezbjednosti.

Tito je, pozivajući se na nacionalne i interese očuvanja mira u svijetu, odbio sve opcije formalnog uključivanja u NATO. Jugoslavenski komunisti su s pravom smatrali da bi u tom slučaju prije ili kasnije društveni poredak koji su zaveli 1945. došao u pitanje. Ipak, određene koncesije u pravcu demokratizacije su morale biti napravljene kako zbog vanjskih tako i zbog unutrašnjopolitičkih razloga. U junu 1950. prvi Zakon o samoupravljanju nagovjestio je napuštanje modela "realnog socijalizma"; na kongresu književnika u Ljubljani 1952. odbačen je "socijalistički realizam" u umjetnosti; Komunistička partija iste godine promjenila je ime u Savez komunista, a ustavnim promjenama iz 1953 – bar teoretski – okončana je dotadašnja uloga Partije u državi koja je bila bazirana na staljinističkim principima. Naravno, sve navedeno bilo je daleko od standarda parlamentarnih demokracija na Zapadu. Međutim, i to je bilo više nego dovoljno da se Jugoslavija jasno razlikuje od Sovjetskog Saveza i svih njegovih satelita. Kako bi se ovaj trend demokratizacije nastavio i do čega bi sve doveo, nije moguće procijeniti. Jer, 5. marta 1953. umro je Josif Visarionovič Džugašvili Staljin.

Šta se dešavalo u Kremlju, Tito i njegovi suradnici nisu mogli znati. Međutim, smjena i streljanje šefa tajne policije Lavrentija Berije, postavljanje maršala Georgija Žukova (koji je do tada bio u Staljinovoj nemilosti) za ministra obrane, te razni drugi signali koji su stizali iz Moskve, pokazivali su da je borba za nasljednika Velikog Gazde u punom jeku. Mada se iz Beograda procjenjivalo da više nema neposredne opasnosti od vojne intervencije Sovjetskog Saveza, tempo i obim suradnje sa SAD i drugim članicama NATO-a nije opadao. Čak je i dobio na značaju 1955. kada je formiran Varšavski pakt, koji su pored SSSR sačinjavale Poljska, Demokratska Republika Njemačka, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija i, do 1961, Albanija.

TITO I HRUŠČOV U DOKOLICI: Društvena igra sa štapovima

Borba za Staljinovog nasljednika konačno je okončana 1956. pobjedom Nikite Hruščova. Kao novi generalni sekretar Politbiroa Komunističke partije Sovjetskog Saveza on je na njenom Dvadesetom kongresu održao čuveni govor u kome je Staljina proglasio za glavnog i gotovo isključivog krivca za teror i masovne zločine u SSSR i drugim zemljama. Iako je Hruščovljev referat bio tajan, njegove posljedice su se i te kako javno vidjele. Vjetar promjena osjetio se na čitavom evropskom istoku.

U međuvremenu, topio se led i između Moskve i Beograda. Nakon čitavog niza što tajnih, a što javnih diplomatskih kontakata, Hruščov je ponovo zapanjio svijet: stigao je u Beograd 1956. i javno priznao da su Tito i jugoslavenski komunisti bili u pravu, a ne Staljin i njegovi trabanti. Nova era u odnosima Jugoslavije i Sovjetskog Saveza mogla je da počne.

MAĐARSKA DRAMA: Nakon Staljinove smrti Tito je bio sve manje zainteresiran za NATO. Činilo mu se da je duh demokratizacije i reformi pretio da se otme kontroli i ugrozi bit samog socijalističkog poretka koji je gradio od 1945. Već 1954. jasno je pokazao do kojih se granica može i smije ići. Jedan od Titovih najbližih i najodanijih suradnika, Milovan Đilas, optužen je tada za ideološku i političku izdaju zbog članaka u "Borbi" i časopisu "Nova misao", u kojima se zalagao za neku vrstu političkog pluralizama i liberalizacije zemlje. Đilas je odmah smijenjen sa svih partijskih i državnih funkcija, a zbog intervjua "Njujork tajmsu" u kom se nije odrekao svojih uvjerenja, osuđen je na višegodišnju robiju. I u drugim društvenim oblastima, vidjelo se kočenje sa demokratizacijom. Ipak, suradnja sa NATO-om nije obustavljana. U Jugoslaviju je i dalje stizala vojna pomoć, a američki avioni su slobodno preljetali preko nje radi zračnog izviđanja zemalja Varšavskog pakta.

NIJE ZNAO GDE JE GRANICA LIBERALIZACIJE: Milovan Đilas

Iste probleme kao i Tito imao je i Hruščov. Proces destaljinizacije, koji je sam otvorio, pretio je da sruši čitavu strukturu socijalizma onako kako ga je on shvatao. Dok su u Sovjetskom Savezu oslobađani milioni političkih zatvorenika, u istočnoj Evropi sve više su jačali pokreti čiji su ciljevi bili demokracija i, posebno, okončanje sovjetske dominacije i nezavisnost. Mnogi ljevičari svih provinijencija uključeni u njih, vidjeli su u Titu i Jugoslaviji primjer koji treba slijediti. Nemiri započeti u Poljskoj i Istočnoj Njemačkoj, posebno su bili snažni u Mađarskoj.

U Budimpešti, sve je počelo 23. oktobra 1956. jednim malim skupom studenata Tehničkog fakulteta na kome je pored podrške poljskom reformisti Vladislavu Gomulki, izražena težnja za punu nezavisnost i demokraciju u Mađarskoj. Studentima su se uskoro pridružili građani i vojnici. Sa nacionalnih zastava je izrezivan socijalistički grb, a sa vojničkih kapa skinute su petokrake. Kada je više od sto hiljada ljudi stiglo do mađarskog parlamenta, pripadnici tajne policije AVH (Allmamvedelmi hatalom – Vlast za obranu države) otvorili su vatru i ubili više stotina građana. Tog trenutka, demonstracije su prerasle u ustanak. Građani i vojnici su napali policijske stanice, dokopali se oružja, a na ulicama je počeo linč kako pripadnika AVH-a tako i raznih drugih komunističkih kadrova. Ovaj ustanak nije imao vođe. Međutim, na čelo vlade ponovo je stao Imre Nađ, koji je godinu dana ranije bio smijenjen zbog pokušaja demokratizacije i liberalizacije zemlje.

Sovjetske trupe u Mađarskoj intervenirale su već 23. oktobra 1956. Krvave borbe trajale su u Budimpešti do 27. oktobra. Ivan Ivanji u svojoj knjizi "Mađarska revolucija 1956" opisuje uništene tenkove i leševe polusagorjelih sovjetskih vojnika u mađarskoj prestolnici. Ipak, 28. oktobra 1956. sovjetske trupe su se prekinule borbe i počele se povlačiti iz Budimpešte. Činilo se da će Nađova vlada uspjeti da preuzme kontrolu nad zemljom koja je opasno zapadala u sve veću anarhiju. Jer, među ustanicima nisu bili samo ljudi čiji je cilj bila demokracija i nezavisnost. Čitava bulumenta krajnjih desničara, sljedbenika bivšeg mađarskog diktatora Mikloša Hortija, ali i najobičnijih kriminalaca, koristili su priliku za pljačke i likvidacije stvarnih ili potencijalnih komunističkih pristalica.

NEPROSPAVANA BRIONSKA NOĆ: Sovjetske trupe su se samo prividno povukle. Zahvaljujući obavještajnim podacima, Hruščov je znao da će Izrael, Velika Britanija i Francuska napasti Egipat zbog nacionalizacije Sueckog kanala i da, iako su američki saveznici, nemaju podršku Vašingtona. Odmah je uočio da će Zapadu biti vezane ruke i bio je u pravu. Kada je 31. oktobra 1956 započeo sukob u Egiptu, Sovjetski Savez je bio spreman za novu intervenciju. Tog istog dana Nađ je najavio izlazak Mađarske iz Varšavskog pakta i odmah potom zatražio od Ujedinjenih nacija da joj priznaju status neutralne države.

NA OBALI SUECKOG KANALA 1956: Izraelski ministar odbrane Moše Dajan

NATO je bio paraliziran zbog rata u Egiptu i unutarsavezničkog neslaganja: SAD su otvoreno osudile Izrael, Veliku Britaniju i Francusku zbog napada na Egipat. Ali, i pored toga, Sjedinjene Američke Države nisu zbog Mađarske bile spremne da rizikuju izbijanje trećeg svjetskog rata. Ajzenhauer i njegov državni sekretar za vanjske poslove, Džon Dals, ostali su vjerni sporazumu iz Jalte koji je politički podjelio Evropu. Snažna verbalna podrška mađarskim ustanicima davana je isključivo da bi se dodatno destabilizirala sovjetska dominacija u istočnoj Evropi. Malo tko je to, međutim, u tim trenutcima shvatao. Mađari – ponajmanje.

Hruščov i ekipa, dakle, imali su odriješene ruke. Ipak, bio je tu još jedan faktor – Tito. Čitave 1956. Hruščov i Tito su proveli mnogo vremena zajedno. Sovjetski lider je na razne načine pokušavao da Jugoslaviju vrati u svoju orbitu. Tito je pak tvrdio pazar. Kada je izbila Mađarska revolucija, na nju se u Beogradu gledalo sa simpatijama. Premda su jugoslavenski komunisti bili užasnuti linčom pristalica režima u Mađarskoj, imali su veliko povjerenje u Imra Nađa. Pored toga, Tito je u cijeloj istočnoj Evropi uživao veliki ugled i povjerenje upravo zbog pobjede u sukobu sa Staljinom i nezavisnošću zemlje koju je tim stekao. Toga je bio svjestan i Hruščov. Podrška Tita u gušenju ustanka u Mađarskoj značili su mu koliko i tenkovi T-34 u Budimpešti.

Tako je došlo do tajnog susreta Tita i Hruščova na Brionima, 2. novembra 1956. Nakon diskusije koja je potrajala cijelu noć, jugoslavenski državni vrh se složio sa sovjetskom intervencijom u Mađarskoj koja je upravo počinjala. Ključni faktor u ovoj Titovoj odluci bio je strah da se događaji u Mađarskoj u nekoj formi ne prenesu u Jugoslaviju, ali i da zbog pasivnosti NATO-a ne ostane sam nasuprot Sovjetskom Savezu. Uskoro, sovjetske trupe su u krvi ugušile Mađarsku revoluciju.

Koliko god je Hruščov mogao biti zadovoljan poslije neprospavane noći na Brionima, toliko su zapadni lideri bili razočarani, a o Mađarima da se i ne govori. Naravno, Jugoslavija nije mogla ni na koji način da utiče na događaje u Mađarskoj, ali njen blagoslov intervenciji pokazao je Tita kao nesolidnog, plašljivog, nepouzdanog i prevrtljivog partnera. Niko od njega nije očekivao da vojno podrži Nađa ili bilo što slično. Solidarisanje, međutim, sa Hruščovom bilo je upravo skok samom sebi u usta, ako se ima u vidu što se sve događalo 1948. i poslije. Tito je ipak na slučaju Mađarske naučio lekciju. U vrijeme sovjetske intervencije 1968. u Čehoslovačkoj nije ponovio grešku. No, do tada je trebalo da prođe dvanaest godina.

Iako NATO nije prekinuo suradnju sa Jugoslavijom – oružje, krediti i industrijska pomoć i dalje su stizali, a 1957. Jugoslavenska ratna mornarica održala je zajedničku vježbu sa britanskom ratnom mornaricom u Jadranu – Titu se na Zapadu nije više vjerovalo kao ranije. Od Mađarske revolucije obje strane su prilično podozrivo gledale jedan na drugu. Konačno, Beograd je 1958. jednostrano otkazao svu pomoć koju je dobivao od NATO-a i time doveo svoje oružane snage u težak tehnološki procjep. Najuspješniji period suradnje Jugoslavije i NATO-a bio je okončan.


 

POŠALJI KOMENTAR REDAKCIJI ODŠTAMPAJ TEKST
 

POVEZANI ČLANCI

>> Zahvaljujući obaveštajnim podacima, Hruščov je znao da će Izrael, Velika Britanija i Francuska napasti Egipat zbog nacionalizacije Sueckog kanala i da, iako su američki saveznici, nemaju podršku Vašingtona. Odmah je uočio da će Zapadu biti vezane ruke i bio je u pravu

IZ ISTOG BROJA

POPULARNA PRETRAŽIVANJA

FOTO GALERIJA

Uvećane slike iz teksta

SAD i Mađarska revolucija

Iako je NATO, sa Sjedinjenim Američkim Državama na čelu, bio uzdržan u vreme Mađarske revolucije, istoričar Malkolm Birn, sa Džordžtaun univerziteta u Vašingtonu, u uvodniku za zbornik "Mađarska revolucija 1956: Istorija u dokumentima" kaže da nema sumnje u to da je tadašnji predsednik SAD, Dvajt Ajzenhauer, bio "duboko uznemiren zbog sloma pobunjenika i da nije bio gluv naspram pritisaka javnosti i lobiranja pojedinaca iz svoje administracije". Međutim, prema Birnu, Ajzenhauer je smatrao, a obaveštajne studije su potkrepile njegovo mišljenje, da SAD mogu malo da učine na planu pomoći mađarskim pobunjenicima. Glavni argument protiv američkog mešanja u mađarsku krizu bila je opasnost od izbijanja globalnog rata, a uz to, Amerika nije želela da ugrozi tek nešto malo poboljšane odnose sa Moskvom.

Ipak, ulogu SAD u Mađarskoj revoluciji do danas prate kontroverze. Jedno od najmoćnijih oružja u borbi Istoka i Zapada u vreme hladnog rata bio je Radio Slobodna Evropa (RFE), čije su redakcije na jezicima istočnoevropskih zemalja najverovatnije bile pod kontrolom CIA. Na samom početku Mađarske revolucije, tonovi koji su se mogli čuti sa RFE bili su vrlo agresivni i obilovali su pozivima pobunjenicima da se još jače usprotive Sovjetima. Nakon što je SSSR ugušio revoluciju, RFE je često optuživan da je doveo mađarske revolucionare u zabludu da će NATO i Ujedinjene nacije intervenisati u njihovu korist, ako nastave da se opiru. Nakon sloma revolucije, sovjetske vlasti tvrdile su da je upravo izveštavanje RFE dovelo do bespotrebnih žrtava, a CIA je negirala da su sporni izveštaji uopšte emitovani. Međutim, prema tvrdnjama porodice i prijatelja, zapovednik CIA Frank Vizner, nakon sloma revolucije, doživeo je psihički slom zbog nemogućnosti da uprkos budžetu od 500 miliona dolara pomogne ustanicima.

O zainteresovanosti SAD za Mađarsku revoluciju svedoči i jedan od dokumenata iz Birnovog zbornika, namenjen potrebama Vojne obaveštajne službe SAD. Izveštaj je napravljen u januaru 1956, nekoliko meseci pre izbijanja revolucije i predstavlja analizu Mađarske kao mogućeg terena za operacije specijalnih snaga. Na 45 strana, detaljno su analizirani ne samo snaga i priroda ideoloških rascepa unutar mađarskog društva već i geografski i drugi faktori koji treba da daju odgovor na pitanje da li je Mađarska povoljna meta za direktne vojne akcije SAD. Jedan od upečatljivijih delova izveštaja jeste detaljan opis radnih logora i zatvora (evidentirano ih je 197) uključujući i mape sa njihovim lokacijama. U jednoj od fusnota Malkolm Birn navodi da je ovaj izveštaj samo jedna u seriji studija koje je američka vojnoobaveštajna služba radila u zemljama Varšavskog pakta tokom pedesetih (i kasnije). Ipak, ova studija je nepobitni dokaz o vojnim aktivnostima SAD na planu ispitivanja ranjivosti istočnoevropskih režima.

U ovom izveštaju, autori kažu da Mađarska kao potencijalni teren za specijalna dejstva "ne obećava mnogo", pre svega zbog geografskih prepreka. "Zemlja je mahom ravničarska, sa vrlo malo mogućih odstupnica i sa primetno niskim nivoom aktivnog otpora u poređenju sa drugim istočnoevropskim zemljama."

Autori dokumenta zaključuju da je mađarski nacionalizam potpuna antiteza komunizmu i kao njegove pozitivne strane ističu to što je hrišćanski, pronemački i prozapadno orijentisan. Glavne mane su to što je antislovenski i antisemitski. Kao centre pasivnog otpora prepoznaju seljake, radnike, katoličko sveštenstvo i mlade "čiji cinizam i apatija izazivaju zabrinutost u komunističkim krugovima".

Za razliku od Poljske, Rumunije i Čehoslovačke, u Mađarskoj je zabeležen veoma mali broj incidenta uzrokovanih aktivnim otporom. "Većina njih je spontana i predstavlja trenutno ishitreno protivljenje režimu. Ostali, koji se mahom svode na distribuciju antirežimske literature, ukazuju na izvestan nivo planiranja." Zato, analitičari zaključuju da će, s obzirom na represivne mere koje sprovodi režim i na opšte mlako raspoloženje naroda, ovakvi incidenti i ubuduće biti nastavljeni sa istim, slabim intenzitetom. Sa druge strane, analitičari su zapazili relativno široko rasprostranjen, intenzivan i trajan pasivni otpor koji bi "uz odgovarajuće vođenje, vrlo lako mogao da pređe u aktivan".

J. Gligorijević