Intervju – Mirna Zakić, istoričarka >

Banatski Nemci i nacionalsocijalizam

"Drugi svetski rat i godine odmah posle njega ostavili su traga na istočnoj i jugoistočnoj Evropi, između ostalog, tako što je raznoliko stanovništvo ovih predela donekle ‘pojednostavljeno’, jer su neke grupe uništene ili raseljene. Tokom rata, to se desilo pogotovo kroz masovno ubistvo Jevreja, kao i opšte nasilje počinjeno u Poljskoj, Sovjetskom Savezu i Jugoslaviji. Posle rata, izgon, bekstvo ili poluprinudna emigracija osoba nemačkog porekla, kao grupa povezanih sa nacističkim režimom bez obzira na pojedinačna dela i nedela, uklonili su Nemce i njihovo kulturno nasleđe iz nacionalnih priča o tome ‘ko smo mi i naša zemlja’. Iako nisu svi Nemci bili samoproklamovani nacisti, dovoljno njih se ponašalo kao nacisti da je njihova kolaboracija osudila celu nacionalnu grupu u očima njihovih suseda i žrtava"

Dr Mirna Zakić je profesorka istorije na Univerzitetu Ohajo, SAD. U svojim istraživanjima bavi ,se modernom Nemačkom, nacizmom, odnosima između ideologije, društva i rata, pitanjima okupacije i kolaboracije, etničkim Nemcima (Volksdeutsche), drugim etničkim manjinama u 20. veku, odnosima između centra i periferije u nacionalnom širenju i izgradnji nacije.

Ugledna akademska izdavačka kuća Cambridge University Press objavila je 2017. godine njenu knjigu Etnički Nemci i nacionalsocijalizam u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu (Ethnic Germans and National Socialism in Yugoslavia in World War II). Knjiga se gotovo isključivo bavi banatskim Nemcima u Drugom svetskom ratu i njihovim odnosom prema nacizmu.

"VREME": Kakav je bio položaj nemačke manjine u Kraljevini Jugoslaviji?

DR MIRNA ZAKIĆ: Pripadnici nemačke manjine, takozvani folksdojčeri, u Kraljevini Jugoslaviji bili su potomci uglavnom nemačko-govorećih doseljenika, koje je Habzburška monarhija naselila iz Srednje Evrope duž prirodne granice sa Osmanskim carstvom, na Dunavu, u 18. veku. Do trenutka kada je stvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, međutim, ne može se govoriti o ujedinjenoj nemačkoj manjini na teritorijama koje 1918. godine pripadaju Kraljevini SHS. Iako je većina živela na severu zemlje, u Sloveniji, Slavoniji i Vojvodini, neki su prethodnih decenija živeli pod austrijskom, a neki pod mađarskom vlašću.

Bilo je među njima i katolika i protestanata, a bilo je i nemačko-govorećih Jevreja. Neki Nemci su bili imućniji, neki siromašniji, no pripadali su uglavnom istom staležu i bavili se poljoprivredom, stočarstvom, trgovinom, preradom hrane, te raznim zanatima i lakom industrijom. Obrazovani Nemci često su radili u zadrugama i organizacijama koje su stvorili sami Nemci, da pruže svojoj zajednici potrebne usluge i olakšaju trgovinu sa inostranstvom. Iako su svi govorili dijalekte nemačkog jezika (neki su lako govorili dva ili više jezika), neki su pre 1918. iskusili mađarizaciju, dok su drugi početkom 20. veka razvili jači nacionalni identitet, smatrajući sebe članovima jednog većeg nemačkog naroda koji prevazilazi političke granice (ono što se na nemačkom implicitno kaže "Volk"). Tokom postojanja prve Jugoslavije, nemačka manjina je još prolazila kroz proces stvaranja jedinstvenog, grupnog, etno-nacionalnog identiteta.

Ovome su doprineli donekle i različiti odnosi jugoslovenskih vlasti prema nemačkoj manjini, zavisno od dela države gde su Nemci živeli. Pošto je Slovenija ranije pripadala austrijskom delu Dvojne monarhije, u ranim godinama Kraljevine SHS vlast je gledala na tamošnje Nemce s većom sumnjom nego što je bio slučaj u odnosu vlasti prema Nemcima u Vojvodini, gde je nemačka manjina viđena kao protivteža želji Mađarske da povrati tu teritoriju.

Tokom 20-ih godina prošlog veka, odnosi između vojvođanskih Nemaca i vlasti u Beogradu bili su dosta dobri. To se menja u 30-im godinama, posebno tokom godinu i po između početka Drugog svetskog rata, u septembru 1939, i Aprilskog rata 1941. godine. Ponovo se vide razlike u raznim delovima Jugoslavije gde su Nemci živeli. U svojoj knjizi najviše se bavim Banatom, pa ću o banatskim Nemcima najviše govoriti. Promene nastaju zbog više događaja, što domaćih, što međunarodnih, što generacijskih. Poenta je da je u pitanju jedan proces, odnosi između jugoslovenskih vlasti i nemačke manjine ne menjaju se preko noći, niti zbog samo jednog faktora.

Kako je tekao proces nacifikacije banatskih Nemaca?

Dolazak na vlast nacista u Nemačkoj u januaru 1933. godine imao je odjeka među nemačkim manjinama u Evropi i svetu, pa tako i među jugoslovenskim Nemcima. Nije u pitanju bila neka univerzalna promena stava, već činjenica da su agresivni stav nacista u Nemačkoj, njihov uspeh da do kraja 30-ih izvedu svoju zemlju iz ekonomske krize i postignu brojne diplomatske uspehe zadivili mnoge pripadnike nemačkih manjina, bez obzira jesu li se zanimali za nacističku ideologiju ili je razumeli. Pritom, odnosi između jugoslovenskih vlasti i nemačke manjine pogoršali su se tokom 30-ih godina, delimično zbog nemačkih napora da okrenu jugoslovensku ekonomiju i diplomatiju u svoju korist, delimično zbog sumnje da će nacizam otuđiti jugoslovenske Nemce od Jugoslavije.

Važno je naglasiti da nacisti, dok su očekivali da nemačke manjine u drugim državama prigrle nacizam, nisu želeli da agitovanje nemačkih manjina naruši nemačke odnose sa zemljama gde su te manjine živele i čiji su državljani bile. U Jugoslaviji, nacisti su očekivali da će pripadnici nemačke manjine postati gorljivi nacisti, ali da će se suzdržati od bilo kakvog ponašanja koje bi pokvarilo Hitlerove pokušaje da mu Jugoslavija postane saveznik. Kao deo priprema za rat, tokom 30-ih godina Adolf Hitler je stvarao mrežu saveznika: Italija, Rumunija, Finska, Mađarska, od 1939. do 1941. Sovjetski Savez. Jugoslavija je trebalo da bude jedna nit u toj mreži.

Iako zvuče kontradiktorno, ova međusobno suprotstavljena očekivanja – da će jugoslovenski Nemci biti nacifikovani, ali ne tako da pokvare odnose između svoje države (Jugoslavije) i države za koju su ih vezivali jezik, poreklo, sada i ideologija (Nemačke) – vrlo su tipična za stav nacista prema nemačkim manjinama. Oni su ih hteli uz sebe, da uvećaju nemački narod i ojačaju uticaj nacizma u svetu, ali uvek samo na način koji odgovara Trećem rajhu, zahtevajući da se pripadnici nemačkih manjina uvek iznova dokazuju kao "pravi" Nemci, što je u ovom periodu najčešće značilo da se dokazuju kao nacisti.

U Kraljevini Jugoslaviji, jedna grupa Nemaca je oberučke prihvatila nacizam i otvoreno se zauzela za bližu saradnju svoje nacionalne grupe sa nacističkim režimom. Zvali su se Erneurer, Obnovitelji, i bili su mahom mlađi ljudi (na primer, Jozef "Sep" Janko, zvanični vođa jugoslovenskih, kasnije samo banatskih Nemaca tokom Drugog svetskog rata, imao je 1933. samo 28 godina). Njihov nacizam ticao se ne samo ideologije, već i generacijskog sukoba za radna mesta i prestiž u nemačkoj manjini između mlađih, nacifikovanih Nemaca i starijih, konzervativnijih, već etabliranih vođa manjine.

Obnovitelji nisu imali velikog uspeha da ubede sve ili većinu jugoslovenskih Nemaca – njih pola miliona, prema jugoslovenskom popisu iz 1931. godine – da prihvate nacizam kao jedinu ideologiju ili politički stav. Kada je Sep Janko u avgustu 1939. godine postao Volksgruppenführer jugoslovenskih Nemaca, dakle zvanični vođa Kulturbunda, ali prema nacističkom kriterijumu pripadanja toj, rasno definisanoj nemačkoj zajednici, njegov novi položaj imao je više veze sa pokušajima Hitlerove vlade da podstakne nacifikaciju nemačke manjine nego sa nekim velikim entuzijazmom za nacizam među samim jugoslovenskim Nemcima. Međutim, od trenutka kada su Obnovitelji preuzeli kontrolu nad nemačkim manjinskim institucijama, oni su mogli da diktiraju kako i o čemu će Nemci govorili u javnosti, tako da su nacistička ideologija i pogled na svet postali deo svakodnevnog javnog diskursa. U isti mah, nacifikovani Kulturbund morao je da nastavi da održava ravnotežu između nacističke Nemačke i Jugoslavije. Tek u periodu neposredno pred Aprilski rat, vidi se da su Janko i njegovi najbliži saradnici rešili da sasvim okrenu leđa Jugoslaviji.

Kakva su bila očekivanja banatskih Nemaca posle okupacije Kraljevine Jugoslavije?

Manje od mesec dana prošlo je između demonstracija protiv potpisivanja Trojnog pakta i kraja Aprilskog rata, odnosno poraza Kraljevine Jugoslavije i njenog rasparčavanja u nemačke, mađarske, bugarske i italijanske okupacione zone, te Nezavisnu Državu Hrvatsku. U tom vrlo kratkom periodu, mnogi banatski Nemci, i svakako njihove vođe, razrešili su komplikacije u svojim odnosima prema Nemačkoj i Jugoslaviji. Sep Janko i druge vođe otvoreno su se nadali nemačkoj okupaciji, te stvaranju nezavisne države Dunavskih Švaba, koja bi obuhvatila sve podunavske predele naseljene Nemcima, pod protekcijom nacista. Neki obični folksdojčeri su, s podrškom Berlina, prebegli u Rumuniju da bi izbegli jugoslovensku mobilizaciju. U Perlezu, stanovnici srpskog, hrvatskog i nemačkog porekla zajedno su sastavili dirljivu deklaraciju da su svi seljani pošteni i lojalni Jugoslaviji i treba da budu zaštićeni od nasilja. Većina banatskih Nemaca je čekala da vidi šta će se desiti i nadala se sledećem ishodu: samo ne Mađari!

I u Banatu i u Bačkoj – sedište Kulturbunda bilo je u Novom Sadu – mnogi Nemci strahovali su da ne potpadnu pod mađarsku vlast, što se napokon desilo u Bačkoj. Hitler je morao da nagradi Hortija, saveznika u napadu na Jugoslaviju i planirani napad na Sovjetski Savez, povraćajem dela teritorije koju je Mađarska izgubila 1918. godine. Hitler je želeo i da stvori tampon-zonu između Mađarske i Rumunije, da bi sprečio sopstvene saveznike da zarate zbog želje za teritorijalnom ekspanzijom. Hitleru takođe nije bio prioritet da zadovolji folksdojčerski san o sopstvenoj državi, što bi donekle izjednačilo nemačke manjine na Dunavu sa Trećim rajhom.

Iako ih je to dosta razočaralo, među banatskim Nemcima primećuje se u proleće i leto 1941. godine, dok je Mađarska još pretila da će ipak pripojiti Banat, izvesno olakšanje što je Banat pripojen Srbiji u jednu, nemačku okupacionu zonu. Sep Janko prešao je iz Novog Sada u Petrovgrad (današnji Zrenjanin), da predsedava folksdojčerskom administracijom, u korist nemačkih okupatora.

Kako je funkcionisao okupacioni režim i ko ga je činio?

Nemački okupacioni režim u Srbiji i Banatu bio je vrlo složen. Formalno je najznačajnija nemačka institucija u Srbiji bio Vermaht, nemačka vojska – niz nemačkih i austrijskih generala komandovao je nemačkim snagama u zemlji i oni su donosili sve velike odluke – ali postojala je još i nemačka civilna administracija, SS (pod koji su potpadali i Gestapo i obična nemačka policija), te posebne kancelarije i opunomoćenici zaduženi za ekonomiju (zapravo ekonomsku eksploataciju) i diplomatiju. Ovo preplitanje nadležnosti vrlo je tipično za nacistički pristup vlasti i u Nemačkoj i u okupiranoj Evropi. Štaviše, kao što je Hitler stvarao – i ponekad kršio – savezništva sa drugim državama, nacističke vlasti tražile su svugde u Evropi kolaboratore, koji bi preuzeli neke zadatke za koje sami Nemci nisu imali dovoljno ljudstva (na primer, svakodnevnu administraciju) ili nisu uvek želeli sami da ih izvrše, iako su ti zadaci bili prioritet za nacističku vlast (na primer, ubijanje Jevreja).

U okupiranom Banatu, ulogu kolaboratora preuzeli su domaći Nemci pod vođstvom Sepa Janka. Razlog za to nije samo kulturno-jezička veza između okupatora i folksdojčera, pa ni činjenica da su delovi banatske nemačke zajednice prihvatili nacizam još pre okupacije. Jednako značajni faktori uključuju manjak ljudstva iz Rajha, jer Srbija nije bila Hitlerov prvi prioritet ni pre, a pogotovo posle napada na Sovjetski Savez, te je okupator u Srbiji večito kuburio da popuni radna mesta u administraciji, policiji itd.; potrebu da se u Banatu nađu kolaboratori koji nisu ni Mađari, ni Rumuni (Hitler nije želeo da se ijedni previše osile), a ni Srbi, koje su nacisti smatrali rasno inferiornim, nasilnim i nevernim; nesposobnost Nedićeve vlade da kontroliše i Staru Srbiju i Banat, te želju nacista da uzdignu nemačku manjinu, kao svoj rasno-nacionalni rod, na visok položaj i daju joj više moći u Banatu, ali opet tako da banatski Nemci prvenstveno zadovolje potrebe Trećeg rajha, pa tek onda, eventualno, sopstvene želje i ambicije.

Banatska nemačka administracija nije funkcionisala kao nezavisni agent jednak Trećem rajhu. Naprotiv, paradoks banatskih Nemaca pod okupacijom upravo je to što su ostali podređeni nacističkim željama i potrebama, ali unutar tih ograničenja imali su veliku moć nad članovima drugih narodnih grupa u Banatu. Banatski Nemci postali su birokrate, učitelji, policajci, pogranični čuvari, čuvari u koncentracionim logorima, sve zahvaljujući i u korist Trećeg rajha. Kao seljaci oni su – ponekad prinudno – davali ekonomski doprinos Hitlerovom ratu, hraneći nemačku vojsku u Srbiji, ali i prodajući useve i stoku po povoljnim cenama. Dobili su više nemačkih škola, bolje su snabdevani od drugih, mogli su da kupe više zemlje, ali sve te privilegije nisu se mogle meriti sa zahtevima koje im je Rajh nametao, niti su te privilegije garantovale da će banatski Nemci zauvek uživati izvesni status tu, u Banatu.

Iako nacisti nisu nameravali da rasele banatske Nemce tokom rata, taj strah je ostao, a i privilegije koje su uživali ostale su upravo to – privilegije koje su nacisti uvek mogli da oduzmu. Tako je nacistički režim držao nemačke manjine u neizvesnosti i podsticao ih da se dokazuju i kao Nemci i kao nacisti. Ovo je u Banatu postalo posebno očigledno kada je, početkom 1942. godine, stvorena divizija Vafen-SS-a "Princ Eugen", zvanično puna dobrovoljaca, ali zapravo puna mobilizovanih banatskih Nemaca, koji su onda učestvovali u nacističkom nasilju, prvo u Srbiji, a onda u Bosni i Hrvatskoj. Mobilizacija banatskih Nemaca i drugih nemačkih manjina u Vafen-SS potvrdila je takođe da su nemačke manjine bile od koristi Trećem rajhu kao seljaci, kao tema za propagandu, kao kolaboratori – ali i kao topovsko meso.

Kakvu su ulogu banatski Nemci igrali u holokaustu u Banatu?

Nesumnjivo je da je holokaust u Srbiji i Banatu, kao i holokaust u celoj Evropi, delo nacističkog režima. Nacisti su ga osmislili i sproveli u delo zbog svoje ubeđenosti da su Jevreji koren sveg zla (ili bar svega antinacističkog), da su Jevreji prava moć u svetu, te da je sistematsko, masovno ubijanje Jevreja način da se dobije rat, da se poraze neprijatelji Nemačke, te da se zauvek dokaže superiornost Nemaca nad svima ostalima.

Međutim, iako je holokaust osmislila i sprovela Nemačka, nisu samo državljani Trećeg rajha (uključujući Austriju) učestvovali u ubijanju, ponižavanju i pljački Jevreja. Za takve zadatke nacisti su često tražili i nalazili voljne kolaboratore. Takav je slučaj bio i u Banatu. Prisustvo Nemaca u drugim zemljama u Drugom svetskom ratu često je služilo kao "okidač" za progon Jevreja, ohrabrivalo je lokalne antisemite i bilo način da potencijalni kolaboratori ubede naciste da zaslužuju mesto u Hitlerovoj Evropi. Na primer, Višijevska Francuska donela je antisemitske zakone još pre nego što su im nacisti to tražili, u delovima Poljske i baltičkim sovjetskim republikama lokalno stanovništvo krvavo je napalo susede Jevreje odmah posle početka nemačke invazije, dok su u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj ustaške vlasti započele progon i Srba i Jevreja pre nego što su Hitler i njegovi saradnici doneli odluku o "konačnom rešenju jevrejskog pitanja" za celu Evropu.

Preživeli Jevreji i neki Nemci, kasnije naseljeni u Zapadnoj Nemačkoj, svedočili su posle rata kako su u Banatu, u danima odmah nakon kraja Aprilskog rata, neki folksdojčeri napadali i pljačkali susede jevrejskog porekla. Neki su to radili zbog ideologije, neki zbog pohlepe, neki zbog osiljenosti, a neki zbog sva tri faktora. Kada je u kasno leto 1941. godine trebalo pohapsiti sve banatske Jevreje i sprovesti ih u Beograd, gde je velika većina skončala, što streljana, što ugušena u "dušegupki", što pomrla u logoru na Sajmištu, te planove nisu kovali banatski Nemci, ali mnogi jesu pomogli da se ti planovi sprovedu u delo. Često su folksdojčeri prvi imali pristup pokretnoj imovini i nekim nekretninama koje su Jevreji ostavili za sobom. Za nemačke okupacione vlasti, dozvoliti banatskim Nemcima da se materijalno okoriste preko jevrejske nesreće bio je jedan od načina da vežu banatske Nemce za sebe – oni su dobili na taj način još jednu privilegiju, ali su takođe postali saučesnici u najgorim zločinima nacista.

Kakav je bio položaj drugih etničkih grupa u Banatu tokom rata?

Iako je propaganda banatskih Nemaca tokom rata insistirala da je Banat zapravo nemački, jer su ga navodno samo Nemci orali, obrađivali i kultivisali, banatska nemačka administracija nije mogla da zaobiđe činjenicu da je njihova zajednica predstavljala tek jednu petinu banatskog stanovništva. O stradanju Jevreja već sam nakratko govorila, pomenuću još da su Romi takođe progonjeni u Banatu. Što se drugih grupa tiče, usredsrediću se na tri.

I mađarskoj i rumunskoj manjini u Banatu išlo je u korist što su Mađarska i Rumunija bile Hitlerovi saveznici, te su nemačke vlasti u Srbiji morale ovim manjinama da pruže izvesne privilegije. Obe manjine ljubomorno su pazile šta i koliko je dobila ona druga i redovno se žalile Nemcima. Mađari su obično dobijali malo više od Rumuna jer je, za razliku od Rumunije, Mađarska učestvovala u okupaciji Jugoslavije i još se nadala da će joj jednog dana pripasti Banat. Međutim, činjenica da je Banat ostao pod nemačkom okupacijom delimično i zato da bi se sprečio sukob između Mađarske i Rumunije značila je da ni Mađari, ni Rumuni u Banatu nisu mogli da zahtevaju previše od nemačkih vlasti, niti da se nadaju jednakom statusu sa nemačkom manjinom.

Nemačke okupacione vlasti razumele su da je doprinos srpskih seljaka neophodan, da bi se iz Banata "izvuklo" sve što su Nemci želeli. Ne samo da je Banat plodan, već snabdevanje hranom i drugim potrepštinama u Banatu uglavnom nisu prekidale operacije pokreta otpora, za razliku od situacije u Staroj Srbiji. Srbi i Hrvati takođe su činili gotovo polovinu banatskog stanovništva. S druge strane, nacistički stav prema Srbima bio je vrlo negativan, te znamo za mnogobrojne primere nasilja protiv pojedinaca i imovine. No, upravo zato što su nacisti želeli mir u Banatu, da bi ga lakše ekonomski eksploatisali, te da su, u poređenju sa Starom Srbijom i Bosnom, u Banatu partizani i četnici relativno malo operisali, nacistička sklonost da vide sve Srbe kao komuniste i bandite manifestovala se mahom u propagandi i u ponašanju Nemaca u drugim delovima okupirane Jugoslavije. Banatskim Srbima nije bilo lako pod okupacijom, no nije im bilo ni kao stanovnicima delova ruralne Bosne, Hrvatske i Srbije.

Kako ocenjujete politiku nemačkih nacista prema banatskim Nemcima? Da li su nacisti vodili računa o njihovim interesima ili su ih samo instumentalizovali i podredili interesima Rajha?

Iako nisu svi Nemci sebe smatrali nacistima, ponašanje Trećeg rajha i mnogih koji su, iz kakvog god razloga, rešili da stanu uz njega, donekle je sravnilo te nijanse tokom rata. Potvrditi nečije pravo da bude deo Volka, nemačkog naroda kako su ga nacisti zamislili, vrlo često je značilo dokazati se kao nacista. Banatski Nemci morali su da nađu put kroz te tenzije. To naglašavam zato da ukažem da jugoslovenski Nemci nisu bili ni beslovesne marionete, ni "prirodni", neminovni nacisti. Oni su pravili izbore i odluke, kao pojedinci i kao grupe ljudi, svojom voljom i iz raznoraznih razloga, no konačni je rezultat bio da je većina našla načine da se prilagode ili čak da profitiraju i istaknu se kao kolaboratori.

Što se nacista iz Rajha tiče, njihov stav prema nemačkim manjinama, pa tako i banatskim Nemcima, ostao je do samog kraja rata ambivalentan. S jedne strane, želeli su da se hvale velikim nemačkim narodom – velikim kulturno i brojčano – s druge strane, zadržali su predrasude i izvestan otpor prema ljudima nemačkog porekla, koji nisu rođeni u Nemačkoj ili Austriji. Mada su nacisti tvrdili da je "Volk" važniji od državljanstva, poreklo, mesto prebivanja i državljanstvo ostali su veoma značajni za diplomatiju Trećeg rajha, ali i za njihov odnos prema ljudima koje su želeli kao saveznike ili tvrdili da su im rasni rod, a kamoli ljudima koje su mrzeli. Tako je Treći rajh uvek zahtevao da se nemačke manjine dokazuju – jesu li dovoljno Nemci i/ili nacisti da ih prime u "Volk" – ali im je takođe postavljao uvek nove zahteve. Trebalo je ići na nacističke mitinge, davati ekonomski doprinos, pokazati se kao antisemita, ići u rat kao član Vafen-SS-a itd. Biti Nemac nije bila apsolutna kategorija, nešto za šta su ljudi mogli da ustvrde "e, sad je to sigurno i gotovo, ne moramo više o tome da brinemo".

Nacisti su svakako podredili interese i želje banatskih Nemaca sopstvenim interesima. Taj je odnos ostao nejednak, i Rajhu u korist. Ipak, napominjem još jednom da su banatski Nemci rešavali šta da rade i kako da se ponašaju, i kao pojedinci i kao grupa, unutar ograničenja onoga što im je Treći rajh omogućavao.

Kakva je bila sudbina banatskih Nemaca posle oslobađanja Banata 1944. godine?

Otprilike dve trećine banatskih Nemaca ostalo je u Banatu u jesen 1944. Ostatak je bio već mobilisan ili je rešio da beži, kada su stigle vesti o približavanju Crvene armije i partizana. Razlozi što više ljudi nije pokušalo da beži su, između ostalog, strah od nepoznatog, nesposobnost da se pojmi kakav tretman Nemci – iz Rajha i domaći – mogu da očekuju, neverica da je rat zaista izgubljen, želja da se sačuva imovina, sećanje da kraj Prvog svetskog rata nije bio tako loš, ali i to da su nemačke okupacione vlasti do poslednjeg trenutka branile organizovanu evakuaciju iz Banata, jer im to nije bio prioritet.

Život pod partizanskom vlašću značio je za banatske Nemce prvo nesistematsko proganjanje – nasilje, silovanje, pljačku – a onda, od 1945. do 1948. godine, masovno zatvaranje u logore, gde su prinudni rad, nasilje i teški uslovi bili rutina. S obzirom da Potsdamski dogovor, kojim su se Sovjeti, Britanci i Amerikanci dogovorili o organizovanom progonu Nemaca iz Poljske, Čehoslovačke i Mađarske, nije pokrivao Jugoslaviju, logori su služili kao privremeno rešenje dok je Jugoslavija lobirala da se i njoj odobri progon nemačke manjine, ali i kao prilika za osvetu nad grupom ljudi koju je vlast druge Jugoslavije proglasila za izdajnike, kolaboratore i sve do jednog fašiste. U isto vreme, socijalistička Jugoslavija oduzela je folksdojčerima svu imovinu, ne samo zato da bi nagradila partizanske veterane i njihove porodice, već i da bi implicitno sebi omogućila da ustvrdi kako je Vojvodina uvek bila slovenska oblast, u kojoj su Nemci bili tek dugogodišnji strani element.

Dok su tokom rata Nemci u Srbiji i Banatu svojatali Banat, posleratna Jugoslavija – kao i, na primer, Poljska u vezi sa zapadnim delovima te zemlje ili Čehoslovačka u vezi sa Sudetima, iz kojih su nemačke manjine prognane – utvrdila je svoj legitimitet kroz ideologiju bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda ujedinjenih u borbi protiv fašizma, ali i kroz isključivanje Nemaca iz redova tih istih jugoslovenskih naroda. Ubrzo je vlast omogućila banatskim Nemcima puštenim iz logora da zauvek napuste zemlju, što je većina i učinila. Jugoslovenski popis iz 1948. godine beleži da je u zemlji ostalo jedva 10 odsto jugoslovenskih Nemaca koji su tu živeli pre rata.

Drugi svetski rat i godine odmah posle njega ostavili su traga na istočnoj i jugoistočnoj Evropi, između ostalog, tako što je raznoliko stanovništvo ovih predela donekle "pojednostavljeno", jer su neke grupe uništene ili raseljene. Tokom rata, to se desilo pogotovo kroz masovno ubistvo Jevreja, kao i opšte nasilje počinjeno u Poljskoj, Sovjetskom Savezu i Jugoslaviji. Posle rata, izgon, bekstvo ili poluprinudna emigracija ljudi nemačkog porekla, kao grupa povezanih sa nacističkim režimom bez obzira na pojedinačna dela i nedela, uklonili su Nemce i njihovo kulturno nasleđe iz nacionalnih priča o tome "ko smo mi i naša zemlja". Iako nisu svi Nemci bili samoproklamovani nacisti, dovoljno njih se ponašalo kao nacisti da je njihova kolaboracija osudila celu nacionalnu grupu u očima njihovih suseda i žrtava.

 

POŠALJI KOMENTAR REDAKCIJI		ODŠTAMPAJ TEKST

---