125 godina spomenika knezu Mihailu >

Kod kneza

zorica janković, kustos istorijskog muzeja srbije

"U mentalitetu XIX veka postojala je naglašena sklonost ka podizanju spomenika nacionalnim herojima, koji se uzdižu na nivo mitskih likova. Bio je to jedan od vizuelnih elemenata uobličavanja nacionalnog, kulturnog i političkog identiteta i njegovog kolektivnog samopotvrđivanja" (Miroslav Timotijević)

Enriko Pazzi

Na Svetog Nikolu, na dan krsne slave Obrenovića, 6/18. decembra 1882. godine – razlika između novog i starog kalendara u XIX veku iznosila je 12 dana – na tadašnjem Pozorišnom trgu u Beogradu svečano je otkriven spomenik knezu Mihailu Obrenoviću, rad firentinskog vajara Enrika Pacija. Bio je to završni čin četrnaestogodišnjih aktivnosti započetih samo četiri dana posle kneževe tragične smrti 29. maja 1868. godine (svi datumi u daljem tekstu su po starom kalendaru, onako kako je zapisano u originalnim dokumentima).

Naime, već 2. juna održan je prvi sastanak Glavnog odbora za sakupljanje priloga za spomenik blažene pameti knezu Mihailu M. Obrenoviću III. Za predsednika Odbora izabran je Cvetko Rajović, potpredsednik Državnog saveta. Odlučeno je da se u pomen počivšem knezu podignu dva memorijala: zavetna crkva na mestu pogibije u Košutnjaku i figuralni spomenik na glavnom prestoničkom trgu. Knez je sahranjen u Sabornoj crkvi u Beogradu, gde će mu bivša supruga Julija Hunjadi 1874. podići nadgrobnu ploču. Prvi memorijal bio je namenjen "negovanju mita o heroju mučeniku", a drugi "negovanju mita o heroju pobedniku". Odbor je svoju odluku objavio u "Srbskim novinama" 9. jula, da bi ubrzo, iz celog srpstva, počeli pristizati i novčani prilozi.

Prve projekte Odboru predočio je ruski vajar Mihail Osipovič Mikešin. On je lično podneo dva predloga (skice): spomenik na mestu kneževe pogibije, zamišljen kao memorijalna kapela i figuralni spomenik koji simbolizuje predaju ključeva gradova, veliku diplomatsku pobedu kneza Mihaila, posle koje su mirnim putem Turci predali utvrđene gradove pod srpsku upravu i ubrzo potom napustili Srbiju.

Uvećano: "Program svetkovine otkrivanja spomenika knjazu Mihailu"

Međutim, prvi Mikešinov predlog spomenika u Košutnjaku nije bio u skladu sa "aktuelnim političkim potrebama nacionalnog programa u koji se više uklapao mit o heroju pobedniku, nego o heroju mučeniku" (Miroslav Timotijević). U vezi s tim, Skupština je 23. oktobra 1871. godine donela odluku da se podigne samo jedan spomenik i to na Pozorišnom trgu u centru prestonice, i da se za njegovo idejno rešenje i izvođenje raspiše javni konkurs. Sledstveno, Mikešinove skice nisu bile prihvaćene.

Na konkurs su se javili beogradski slikar Steva Todorović, sa Kneževom stojećom figurom u generalskoj uniformi, riječki vajar Vatroslav Donegani, takođe sa rešenjem stojeće figure, i jedan pruski vajar, čije je ime ostalo nepoznato. Todorović se nadao da će njegovo rešenje s naglašenom vojničkom koncepcijom spomenika biti prihvaćeno zbog toga što se na čelu konkursne komisije nalazio predsednik vlade general Milivoje Petrović Blaznavac. Međutim, 24. marta 1873. Blaznavac je iznenada preminuo, a na njegovo mesto došao Jovan Ristić. Sa obrazloženjem da je na konkurs pristiglo malo radova, doneta je odluka da se raspiše novi.

Uvećana: Plan spomenika

Na drugi konkurs, s udvostručenim nagradnim fondom, prijavilo se 17 umetnika: 15 po prvi put, dok su Todorović i Donegani ponovo konkurisali. Prvu nagradu je dobio bečki skulptor Vinčenco Pilc, ali zbog javno izrečenih kritika na rad komisije, kao i pada Ristićevog kabineta, njegovo rešenje nije odabrano za izvođenje.

Za izvođenje je odabran projekat vajara Enrika Pacija (1819–1899), profesora na akademiji lepih umetnosti u Firenci. Teško je danas reći šta je ili ko presudio da se njegov rad izabere; da li uticajni Stojan Novaković, koji će kasnije držati besedu prilikom svečanog otkrivanja spomenika, da li Anastas Jovanović, upravnik dvora u vreme kneza Mihaila, ili se pak izbor projekta italijanskog vajara mora posmatrati u sklopu tada bliskih srpsko-italijanskih političkih odnosa. Ostaje činjenica da je jedino Pacijev projekat predviđao konjaničku skulpturu, koja u to vreme "postaje najčešći i najpopularniji tip javnog vladarskog spomenika u svim evropskim sredinama" ("U mentalitetu XIX veka postojala je naglašena sklonost ka podizanju spomenika nacionalnim herojima, koji se uzdižu na nivo mitskih likova. Bio je to jedan od vizuelnih elemenata uobličavanja nacionalnog, kulturnog i političkog identiteta i njegovog kolektivnog samopotvrđivanja" (Miroslav Timotijević).

Paci je prvo (1872) izradio model kneževe biste u cilju provere verodostojnosti lika. Sledila je izrada makete celog spomenika (1874–1875) da bi dalje aktivnosti, računajući i finansiranje projekta, zbog srpsko-turskih ratova, zastale. Stvar je postala aktuelna tek 1878, kada je odlukama Berlinskog kongresa Srbija dobila nezavisnost. Donošenjem zakonske uredbe o spomeniku rešeno je pitanje daljeg finansiranja, pa je on konačno odliven 1879. u Minhenu, u poznatoj livnici Ferdinanda fon Milera (1813–1887).

Otkrivanje spomenika Knezu Mihailu, fotografija D. Krstovića, 1882, Istorijski muzej Srbije

Po postavljanju na mermerni postament spomenik je bio visok 11, dugačak 8 metara i 45 centimetara, dok je sama konjanička figura bila visoka 5 metara. Pacijeva konjanička predstava kneza Mihaila bila je povezana s kneževim ulaskom u beogradsku tvrđavu 6. aprila 1867, na belom konju kog je dobio od sultana na poklon, nakon što mu je Ali Riza-paša svečano predao ključeve gradova koji su po carskom fermanu prešli pod srpsku upravu. Figura kneza i konja su u statičnom paradnom stavu, jer skulptor prikazuje kneza kao pobednika na diplomatskom a ne ratnom polju. Knez je u paradnoj uniformi, o pasu mu visi sablja, dok su kubure obešene o opremu konja, jer "određuju status prikazanog lika, ali ne i simboliku njegovog delovanja". On levom rukom čvrsto drži dizgine u ruci (sposobnost kontrole i upravljanja državom), a statičan paradni stav konjaničke figure anulira ideju da bi kneževa uzdignuta desna ruka sa ispruženim kažiprstom mogla pozivati na juriš i osvajanje. Na to ukazuje i Stojan Novaković u besedi izgovorenoj prilikom svečanog otkrivanja spomenika. On kaže da knez "pružaše pred obrazovanom Evropom prst na prava srpska, i tražaše pravima izvršenje".

Spomenik sa prvobitnom ogradom

Konjanička figura stoji na ovalnom bronzanom pijedestalu s četiri reljefne kompozicije izvedene u duhu idealističkog realizma: Knjaz Miloš na Takovu, Srpski guslar, Narodna depurtacija pred Knjazom Mihailom i Srbi polažu zakletvu nad grobom Knjaza Mihaila (nazivi su preuzeti iz teksta: Monument Knjaza Mihaila, Javor br. 1, god. X, 1883). Na čeonu stranu postamenta postavljen je grb Obrenovića, na bočnim stranama šest bronzanih festona na kojima su pozlaćenim slovima ispisani nazivi oslobođenih gradova (Beograd, Smederevo, Šabac, Kladovo, Užice i Soko), dok se na zadnjoj strani postamenta nalazi natpis: "Knjazu Mihailu M. Obrenoviću III blagodarna Srbija".

Sačuvani Program svetkovine otkrivanja spomenika pok. Kneza Mihaila i skica rasporeda učesnika te svečanosti pokazuju da se tačno pre 125 godina na današnjem Trgu Republike odigrao spektakl. Bila je to i "demonstracija moći novoproglašenog kraljevstva", što je razumljivo s obzirom na činjenicu da je otkrivanje kneževog spomenika bila prva velika svečanost organizovana posle proglašenja kraljevine. Svečanosti su prisustvovale sve vodeće ličnosti tadašnje Srbije i sve strane diplomate akreditovane kod srpske vlade, a sam čin otkrivanja spomenika propraćen je počasnom topovskom paljbom i zvonjavom zvona svih beogradskih crkava.

Od njegovog otkrivanja do danas, spomenik knezu Mihailu ostao je najpopularniji beogradski javni spomenik.


 

POŠALJI KOMENTAR REDAKCIJI ODŠTAMPAJ TEKST