VREME 1194, 21. novembar 2013. / VREME
Tema broja:
Draža i četnici u pop-kulturi
Svest o istoriji i istorijskim događajima kod modernog čoveka mnogo više oblikuju mediji nego istorijska nauka. Štaviše, na tom polju istorija je globalno izgubila bitku sa medijima, filmom i književnošću. U kulturi u kojoj je dominantan filmski žanr koji se bavi Drugim svetskim ratom kolokvijalno nazvan "partizanski film", uskoro bi mogao da nastane talas kontražanra – "četnički film"
Dugo najavljivana, televizijska serija Ravna gora, sudeći prema objavljenim merenjima, beleži rekordnu gledanost od 2.270.000 gledalaca. Rejting prve epizode je bio 19,9 odsto, a ukupan udeo u gledanosti, takozvani šer, iznosio je 42,6 procenata. Visok rejting nije iznenađujuć, jer su i očekivanja od serije u širokoj publici bila velika. Najave su, naime, temeljene na tome da će serija baciti novo svetlo na istorijske činjenice i da je scenario, po rečima autora Radoša Bajića, "argumentovan utemeljenom istorijskom istinom". U kulturi u kojoj je dominantan filmski žanr koji se bavi Drugim svetskim ratom kolokvijalno nazvan "partizanski film", Ravna gora je široko shvaćena kao prvo ostvarenje koje bi moglo da pokrene kontražanr "četničkog filma". Na to treba dodati i činjenicu da svest o istoriji i istorijskim događajima kod modernog čoveka mnogo više oblikuju mediji nego istorijska nauka (Videti "Vreme" br. 749, tekst "Živjeće ove slike"). Štaviše, na tom polju istorija je globalno izgubila bitku sa medijima, filmom i književnošću. Otuda nije čudo da široki auditorijum očekuje da će gledajući Ravnu goru saznati nove, do sada neviđene istorijske činjenice o četnicima i generalu Draži Mihailoviću.
No, u popularnoj kulturi, pre svega na filmu, četnici se pojavljuju još od 1943. godine. Na veliko platno uveo ih je ni manje ni više nego Holivud. U produkciji studija Twentieth Century Fox, od reditelja vestern filmova Luisa Kinga i scenariste Džeka Endrjuza, u februaru 1943. premijerno je prikazan film Chetniks! The Fighting Guerrilas. Glavni lik, general Dragoljub Draža Mihailović (igra ga Filip Dorn), nakon nemačke invazije na Kraljevinu Jugoslaviju, osniva gerilsku družinu – četnike. Nemcima zadaje grdne probleme dok se njegova porodica, žena Ljubica i deca Nada i Mirko, skrivaju u Kotoru. Film je u suštini prava holivudska akcija i avantura, uz primese romantike (sekretarica gestapovca Broknera koji juri Dražu, Natalija, zaljubljena je u četnika Aleksu). Filmski Draža ni po čemu ne liči na pravog – kratko je ošišan, plav, sa elegantnim razdeljkom, u još elegantnijoj uniformi. Uglavnom, Nemci razotkrivaju Dražinu porodicu koja se krije u Kotoru, drže kao zatočenike njegovu decu, a četnici predvođeni Dražom napadaju grad i sve se završava srećno. U poslednjoj sceni, Draža radio-stanicom javlja saborcima u Jugoslaviji da će nastaviti da se bori do konačne slobode.
Draža Mihailović pojavljuje se prvi put kao lik u jugoslovenskom filmu, tačnije, jugoslovensko-sovjetskoj koprodukciji V gorakh Yugoslavii (U planinama Jugoslavije). Film su režirali Abram Rum i Eduard Tise, a Dražu igra Vjekoslav Afrić, reditelj i glumac koji će se kasnije proslaviti kao reditelj Slavice (1947).
SPREM’TE SE, SPREM’TE: Ipak, glavni obrazac kada je reč o filmskim četnicima, uspostavio je reditelj Veljko Bulajić, pre svega filmovima Kozara (1962) i Bitka na Neretvi (1969). Tako se rodio klasičan tip četnika, sa dugačkom i neurednom bradom, zakrvavljenih očiju, sa šubarom, kamom i redenicima, bahat, krvoločan i opasan. Zapravo, najrazrađenija slika četnika prisutna je u Bici na Neretvi, gde okosnicu te slike čine političar koga glumi čuveni holivudski glumac Orson Vels i komandant (glumi ga Dušan Bulajić). Prvo značajnije pojavljivanje četnika u ovom filmu jeste scena u kojoj Orson Vels drži govor svojim saborcima o tome kako je neophodno uništiti partizane, posle kojeg oni divlje kliču i vade sablje i mačeve i vitlaju njima. Prisustvo četnika ogleda se i u scenama njihovog direktnog sukoba s partizanima pri kraju filma, a ta borba je možda i najduže prikazana u celom filmu. Pre ove odlučujuće bitke četnici pevaju čuvenu "Sprem’te se sprem’ te četnici" dok istovremeno neljudski urliču. U konačnom obračunu s partizanima dve scene posebno ukazuju na njihovu brutalnost. Prva je kada četnički komandant s izrazitim ushićenjem puca na partizansku bolničarku koja je pomagala ranjenom saborcu (i ubija je), a druga je kada jedan četnik kolje ranjenog partizana.
"Slika četnika u partizanskim filmovima u najvećem broju slučajeva jeste bila crno-bela, uz poneki sivi ton", kaže za "Vreme" sociolog Nemanja Zvijer, autor knjige Ideologija filmske slike: "Osim činjenice da su prisutni u gotovo svim filmovima i da u njima imaju vrlo zavidnu ‘minutažu’ (jedino se u filmu Igmanski marš vrlo kratko pojavljuju u samo jednoj sceni), za četnike je takođe karakterističan i krajnje farsičan prikaz jer su najčešće bili oslikani kao nekakve bradate aveti. Delimičan izuzetak od ovog pravila može se pronaći u Kozari, gde jednog četnika (glumi ga Miloš Kandić), relativno normalnog izgleda (kratka brada i uniforma kraljevske vojske), partizani hvataju da bi ga ubrzo pustili, a on ih uprkos obećanju otkucava Nemcima. Ova naivnost partizana verovatno je trebalo da pokaže kako su četnici, između ostalog, i lažovi što je u jednom širem kontekstu dovodilo u pitanje i njihov moralni kredibilitet."
Prema mišljenju istoričara Predraga J. Markovića, četnici su na filmu bili dežurni neprijatelji, češće nego ustaše, zato što je prikazivanje ustaša dovodilo do delikatnog preispitivanja međunacionalnih odnosa: "Prvi film u kom je prikazan ustaški masakr je Okupacija u 26 slika Lordana Zafranovića iz 1978. godine. Verovali ili ne, do tada ni u jednom domaćem filmu nije prikazan ustaški masakr, jer bi to problematizovalo odnose između Srba i Hrvata." Marković smatra da je najbolja slika odnosa partizana i četnika data u filmu Gluvi barut: "Taj film je snimljen po romanu Branka Ćopića, a ironijom sudbine, snimljen na samom kraju te države, 1990. godine", kaže on.
GREŠKA NA KAPI: Iako su četnici u jugoslovenskoj filmskoj produkciji uglavnom prikazivani kao neprikosonoveni negativci, ponegde ima i delimičnih odstupanja. "Jedan od takvih tonova se može primetiti i u filmu Užička republika Žike Mitrovića iz 1976, a odnosi se na majora Barca", kaže Nemanja Zvijer. Lik Koste Barca igra Rade Šerbedžija. Ovaj major kraljevske vojske koji u svim aspektima odudara od klasične filmske predstave četnika. Kao prvo, sama njegova pojava je drugačija jer izgleda uglađeno, izbrijano i odmereno. Pored toga, eksplicitno je naglašeno da je školovan a visoki moralni nazori se mogu videti u scenama kada sa čuđenjem i gotovo prezrivo gleda divljanje pijanih četnika, kao i kada od vojnog suda spašava mladića koji je greškom na kapi imao petokraku. U ovom liku prisutna je i jaka antinemačka orijentacija koja je najeksplicitnije izražena prilikom prikazivanja njegovog razgovora s Dražom Mihailovićem, kog igra Miodrag Lazarević, koji okleva sa početkom borbe protiv Nemca uprkos upornom navaljivanju i insistiranju majora Barca.
"Uvođenje ovog lika u kolektivno-filmski četnički portret možda je pre težnja za objektivnijim prikazom četničkog neprijatelja, jer su na početku rata četnici bili antifašistički orijentisani, nego pokušaj šire antifašizacije ovog pokreta", kaže Zvijer: "U socijalističkoj Jugoslaviji, Partija je imala monopol na anitifašizam i tu nije moglo biti nekih kompromisa. Isto tako, ne treba zaboraviti ni zvaničnu partijsku direktivu po kojoj je prioritet bio razračunavanje sa nacionalizmom prvenstveno u sopstvenim redovima. Ovu direktivu su i Bulajić i Mitrović inkorporirali u svoja filmska ostvarenja."
Kada je reč o razlici u prikazu četnika u Bulajićevim i Mitrovićevim filmovima, Zvijer smatra da razlika nije drastična: "Kod Bulajića su svi četnici generalno loši i otvoreno sarađuju sa nemačkim okupatorom, ali se ne posvećuje toliko pažnje detaljima. Kod Mitrovića imate izvesno nijansiranje, oličeno pre svega u liku majora Barca kome je prioritet borba protiv Vermahta, ali je zato u samom filmu prisutan i mnogo detaljniji prikaz četničkog divljaštva, kao kada testerom seku glavu."
"U Užičkoj republici je pristup četnicima donekle blaži jer autori nisu mogli da prenebregnu činjenicu da je to bila zajednička akcija četnika i partizana, jer je građanski rat počeo tek 1. novembra 1941. Sa druge strane, morali su da naprave film u skladu sa dominantnom monopolizacijom pokreta otpora", kaže Predrag J. Marković.
DRMA MI SE NA ŠUBARI CVEĆE: Lik Draže Mihailovića u Užičkoj republici je takođe jedan od važnijih u ovom filmu posebno ako se posmatra njegova dijaloška ravan. Naime, na sastanku četničkih glavešina Mihailović otvoreno napada parlamentarizam i demokratiju govoreći da je zbog toga propala kraljevina i da je to pomoglo uspon komunističke ideologije. "Na ovaj način su indirektnim putem izgrađene pozitivne konotacije oko komunističke ideologije jer je naglašeno da su parlamentarizam i demokratija zapravo preduslovi komunizma, dok je sam Draža Mihailović prikazan kao neprijatelj parlamentarizma (što on formalno nije bio, jer je vojno predstavljao višestranačku vladu u Londonu)", ističe Zvijer. Pored ovoga, isti lik u filmu naglašava da je komunistička ideologija "opasnija i od samog okupatora", što na posredan način pokazuje da četnicima borba protiv Nemaca nije bila primarna stvar.
Ovaj stav potvrđuje i scena u kojoj četnički političar eksplicitno naglašava da je glavni program četnika u stvari "program borbe protiv komunista". U nastavku filma se ređaju scene u kojima i drugi četnički političari naglašavaju osnovne postulate svoje ideologije kao što su uvođenje "četničke diktature", zatim stavljanje države i štampe u ruke četnika (naglašava se da je štampa slobodna, ali u okviru četničke ideologije), kao i stvaranje etnički čiste velike Srbije u velikoj Jugoslaviji. Sve ove izjave su same za sebe predstavljale kritiku četništva, jer su kao takve bile u dubokoj suprotnosti sa zvaničnom komunističkom ideologijom. "Osim ovakvog posrednog oblikovanja slike četničkog neprijatelja, ona je mnogo direktnije (odnosno negativnije) iskazana preko klasične vizuelne konstrukcije (klasične, bar što se partizanskih filmova tiče). U Užičkoj republici ovakav vid predstavljanja podrazumevao je dve forme, od kojih je jedna bila izrazito karikaturalna, dok je druga bila – užasavajuća." Osim izgleda, u ovu kategoriju bi se moglo dodati i ponašanje u scenama četničkog veselja u kafani, kada pijani divljaju uz pesme "drma mi se, drma mi se šubara i cveće, ubićemo, zaklaćemo ko za kralja neće" i "od Topole, od Topole...". Pored ovoga, takođe je indikativna i scena u kojoj kamera u vožnji snima kolonu četnika koji u borbu idu uz muziku trubača sa flašama rakije i ražnjevima na ramenima. Osim karikaturalnosti, za sliku četnika je bila karakteristična i znatna doza brutalnosti, što je posebno bilo pokazano u scenama u kojima oni na najbrutalnije načine ubijaju ljude (testerisanje glava, silovanja, mučenja, ubijanja dece, klanja, paljenja, vešanja).
Četnička brutalnost jasno je naglašena i u Padu Italije Lordana Zafranovića (1981) u scenama u kojima se udružuju sa Čerkezima koji im objašnjavaju kako su silovali partizanku i partizana, pokazujući njihove odsečene glave, a sve to uz bolestan smeh i viku. Četnici nastavljaju krvavi pir tako što kolju dete koje su prethodno poveli sa sobom da im pokaže pravi put. Pored ovoga, tu je i scena u kojoj mladi partizan obaveštava komandanta da su četnici poklali celo selo i svu decu u njemu. U ovom filmu jasno pokazana brutalnost četničkog neprijatelja dopunjena je i, kao i u prethodnim slučajevima, krajnje karikaturalnim izgledom. Ovo je posebno izraženo u sceni u kojoj oni plove ka obali na splavu, u kojoj izgledaju kao spodobe zaogrnute životinjskim kožama, pri čemu ih prati jezovita muzika (autor je Alfi Kabaljo).
ANĐELI PAKLA NA TEFERIČU: Sagovornici "Vremena" saglasni su u tome da je vizuelna konceptualizacija četnika, posebno istaknuta u filmovima Bitka na Neretvi i Užička republika, u znatnoj meri oblikovala i njihov postkomunistički imidž. Kada je reč o vizuelnom identitetu četnika, uspostavljenom uglavnom kroz Bulajićeve filmove, Predrag J. Marković smatra da on nije neautentičan: "Četnici su i u ratu imali ozbiljan problem sa vizuelnim delom imidža, što se vidi na fotografijama iz tog vremena. Izgledaju kao banda seoskih razbojnika na teferiču. Sa druge strane, partizanski imidž je vrlo moderan, jer im propagandu vodi Žorž Skrigin. Kad vidite žene iz četničkog pokreta na fotografijama, one izgledaju kao neke vrane, dok s partizankama to nije slučaj. Prvo Srbi iz Bosne, a onda i ostali, devedesetih su prihvatili taj imidž koji ni četrdesetih nije dobro izgledao, a kamoli devedesetih", kaže Marković i dodaje: "To je ta bizarna, gusarska, infantilna identifikacija sa lošim momcima. Taj izgled je kombinacija Anđela pakla i balkanskog razbojnika iz XIX veka."
"Ponovno oživljavanje četničke ikonografije početkom devedesetih bilo je pod snažnim uticajem njihove karikaturalne komunističke kritike", kaže Nemanja Zvijer. Za ovako neobičan razvoj okolnosti objašnjenja se, između ostalog, pronalaze i u propagandnom uticaju partizanskih filmova koji je doveo do toga da se prilikom revitalizacije četničkog pokreta fizička ekspresija novih četnika praktično poklapa sa slikom koju su emitovali pomenuti filmovi Pored toga, ovakav ironičan obrt može u određenoj meri sugerisati i o snazi slike četnika koja je bila konstruisana u pomenutim filmovima. Zvijer smatra da su devedesetih simpatizeri četništva na brzinu, bez dubljeg promišljanja inkorporirali ovu sliku u svoj ideološki identitet, stvarajući jednu vrstu "instant-imidža": "Neočetnici su svoj identitet gradili na sopstvenoj karikaturi i kritici. Možda to ima delimično veze sa onom postmodernom nestalnošću identiteta, jer se nakon raspada socijalističke Jugoslavije i dominantne ideologije pojavila jedna vrsta identitetskog vakuuma. Da bi se to stanje prevazišlo, bilo je potrebno što pre popuniti nastalu identitetsku prazninu, pa je bez dubljeg promišljanja i na brzinu skrojen, uslovno rečeno, ‘četnički instant-imidž’. Pored toga, ne bi trebalo isključiti ni propagandni uticaj partizanskih filmova, kao i izrazito sugestivnu snagu slike četnika koja je bila konstruisana u njima."
TV ISTORIJA: Kada je reč o filmskim i televizijskim dramatizacijama istorijskih događaja, nemoguće je zaobići i četvorodelnu TV seriju Poslednji čin Save Mrmka, po scenariju Siniše Pavića i Milovana Pejanovića, koja se bavila hvatanjem Draže Mihailovića i potonjim sudskim procesom. Dražu je igrao Milan Puzić, a Nikolu Kalabića Zoran Rankić. Scenarista Pavić nedavno je ispričao da je uloga Kalabića je možda bila upečatljivija jer je bila tekstualno vrlo zahvalna: "Prvobitno je Kalabića trebalo da igra Bata Živojinović, pa se on povredio na snimanju nekog filma i nije mogao da jaše konja, što je predviđala ova uloga, zatim je sve spalo na Dragomira Bojanića Gidru koji je imao nekakav eksces na snimanju koji nije mogao da se toleriše i onda je uleteo Rankić kao treće rešenje, što je pokazalo da je reditelj Sava Mrmak napravio pun pogodak." U istom intervjuu, Pavić je istakao da je Milan Puzić imao jako nezahvalnu ulogu igrajući Dražu Mihailovića: "Draža je u toj drami progonjenog čoveka koji je izgubio svoju istorijsku igru i koji je na meti rada obaveštajne službe."
U Poslednjem činu korišćeni su zapisnici sa suđenja Mihailoviću, pa je Pavić nedavno naglasio da je on u seriji izgovorio sve što je pravi Draža govorio i ništa nije prećutano: "Zato me čudi da se govori kako se tek sada otkrivaju stvari koje su do sada prećutkivane."
"Popularna kultura je često poprište ideoloških borbi. Partizanski filmovi se i dalje prikazuju i gledaju, a zemlja i ideološki sistem u čijim okvirima su nastali ne postoje već više od 20 godina", kaže Nemanja Zvijer, uz napomenu da to svakako može sugerisati da oni nisu bili samo puka ideološka propaganda, već i da su imali i neke druge kvalitete: "Međutim, trenutno preovlađujući ideološki obrazac traži drugačiju sliku. Revidiranje uloge četnika je proces koji je uglavnom zaokružen, ali popularna kultura, odnosno film kao njen možda najvažniji činilac, prostor je u kom pomenuta revizija nije uzela krupnije zamahe, upravo zbog dominacije partizanskih filmova. U tom smislu, serija Ravna gora predstavlja pokušaj da se i u popularnoj kulturi to stanje promeni i usaglasi sa onim koje je karakteristično za samo društvo. Zbog toga i ne bi trebao previše da iznenadi eventualni filmski talas idealizacije, pa i mitologizacije četništva koji bi nastao na njenim krilima."
Jovana Gligorijević, Mirko Rudić
Prema podacima sa Imdb.com, Dragoljuba Mihailovića je igralo šest glumaca: Nebojša Glogovac, TV serija Ravna gora, 2013, Radoš Bajić Milan Puzić, TV serija Poslednji čin, 1982, Sava Mrmak Miodrag Lazarević, film Užička republika, 1976, Žika Mitrović Rade Marković, film Klopka za đenerala, 1971, Miomir Stamenković Vjekoslav Afric, film V gorah Yugoslavii, 1946, Abram Room, Eduard Tisse Philip Dorn, film Chetniks – The Fighting Guerillas, 1943, Lois King Četnici u stripu
Verovatno najpoznatiji jugoslovenski strip, Nikad robom, sa svojim junacima Mirkom i Slavkom, upadljivo izostavlja četnike sa liste neprijatelja. Razlog za to može se nagađati. Desimir Žižović Buin, autor stripa, bio je do 1943. pripadnik četničkog pokreta, a kasnije je prešao u partizane, pa se razlozi možda mogu tražiti na toj strani. Štaviše, Buin je bio ilustrator za časopise "Ravnogorski borac" i "Mladi Ravnogorac", koji je uređivao Dragiša Vasić.
Kada je reč o Draži Mihailoviću kao strip junaku, istorija beleži da je u izdanju "Pogleda" iz Kragujevca 1. aprila 1993. izašao jedan broj stripa Đeneral Draža. Scenario je radio Miodrag Milanović, a ilustracije Stevo Maslek. Ova epizoda zove se Aprilski rat i radnja stripa uglavnom se vrti oko tog događaja. Draža Mihailović predstavljen je sa svojim čuvenim naočarima, samo sa brkovima, zabrinutog i pomalo umornog izraza lica.
U vreme nemačke okupacije srpski gradovi su bili oblepljeni propagandnim plakatima na kojima se pojavljuju karikature Josipa Broza Tita i Draže Mihailovića (zajedno ili u paru), na kojima su prikazani kao odmetnici od okupacionih vlasti. Većina ovih (naručenih) crteža nastala je iz pera domaćih autora.
Zanimljivo je da je album Morgan, poslednji strip koji je pred smrt 1995. kreirao jedan od najpoznatijih evropskih crtača, Hugo Prat, priča o britanskom poručniku koji luta jadranskom obalom tokom haosa Drugog svetskog rata. Na putu ovog savezničkog oficira našli su se kosmati četnici, a cilj njegove misije bila je pomoć Titovim partizanima. Četničko-partizansko-ustaške pesme
Milan Đoković, dugogodišnji urednik regionalnog lista "Čačanski glas" u više navrata je pokušavao da dokuči poreklo nastanka pesme "Sa Ovčara i Kablara", pa je napisao da iako ona najviše liči na pravu, narodnu, doterivanu i dograđivanu pesmu s obzirom na prilike, iza nje možda stoji jedan narodni pevač. Svoje verovanje je učvrstio kada mu se početkom šezdesetih godina prošlog veka javio penzionisani poljoprivredni tehničar Momir Pantelić iz dragačevskog sela Dučalovići sa tvrdnjom da je on, kako je rekao, spevao i komponovao pesmu "Sa Ovčara i Kablara". Đoković je zapisao: "Pantelićeva biografija je jednostavna, rođen je 1904, u selu je bio poznat kao dobar pevač i veoma pismen momak, a već 1916. ‘spevao’ je prve pesme, među njima i ovu čobansku, koja je velikom brzinom prelazila granice sela, opštine, sreza... Stihovi su bili sledeći:
Sa Ovčara i Kablara
Da je pesmu spevao Momir Pantelić, da je nastala u vreme Prvog svetskog rata i imala svoj evolutivni put, tvrdio je i poznati čačanski pesnik Branko V. Radičević, koji beleži da je ovo "ram" pesma u koju su vremenom ubacivane nove reči, imena i mesta. Branko V. Radičević je beležio i neke detalje svojih susreta i razgovora sa Momirom Pantelićem. Ovaj mu je objasnio: "Čitao sam dugo i puno Njegoša, i ono što je za Njegoša Lovćen, za mene je Ovčar. Pisao sam, dopisivao, i hteo da spojim Ovčar, Kablar, Ljubić i Užice... moji Dučalovići su nekako na sredini..."
Branko V. Radičević zapisao je (zabeleženo u nekoliko brojeva Zbornika radova čačanskog Narodnog muzeja) i to da se pesma "Sa Ovčara i Kablara" pevala među četnicima čačanskog kraja i da je imala ove stihove:
"Sa Ovčara i Kablara
Stihovi jasno govore da je ova verzija, a u tome se slaže najveći broj istraživača porekla pesme, posvećena Predragu Rakoviću, komandantu Drugog ravnogorskog četničkog korpusa, koji je poginuo 25. decembra 1944. godine u selu Miokovci. Pesma je kažu, kratko pevana, jer već krajem 1941. sa "rađanjem Užičke republike" pevači daju pesmi novi sadržaj:
"Sa Ovčara i Kablara
Na internetu već duže vreme traje žestoka rasprava da li je pesma "Anica kninska kraljica" hrvatskog desničarskog pevača Marka Perkovića Thompsona, koji se proslavio izvođenjem proustaških numera kopija, ni manje ni više nego četničke pesme "Nad Kraljevom živa vatra seva". "Anica kninska kraljica" snimljena je 1995. godine, na Thompsonovom albumu Vrijeme škorpiona, a "Nad Kraljevom živa vatra seva" četnička je pesma ispevana u čast četničkog kapetana Jovana Deroka koji je poginuo 6. novembra 1941. godine u četničkom napadu na Užičku republiku. |
