:
Kultura nacionalnih manjina

Slovaci

Sa teritorije današnje Slovačke, takozvane ugarske Gornje zemlje, došlo je 1745. godine na imanje porodice Čarnojević u Donjoj zemlji, današnjoj Vojvodini, prvih 2000 Slovaka. Danas su Slovaci treća po brojnosti nacionalna zajednica u Vojvodini, posle Srba i Mađara. Oni su većinsko stanovništvo opštine Bački Petrovac, i predstavljaju najbrojniju nacionalnu zajednicu mešovite opštine Kovačica. Slovački jezik je jedan od šest službenih jezika Pokrajine.

Kulturni život vojvođanskih Slovaka traje od 19. veka: 1842. godine je otvorena biblioteka "Stefan Homola" u Bačkom Petrovcu, jedna od najstarijih u Vojvodini, a prva pozorišna predstava na slovačkom izvedena je 1865. u istom gradu. Iz tog vremena su i pisci Jan Čajak, majstor realističke slike slovačkog narodnog života, i Vladimir Hurban Vladimirov, dramski pisac i pedagog.

Najpoznatiji Slovaci u vojvođanskoj kulturi su Martin Jonaš, Zuzana Halupova, Jan Knjazovic, Martin Paluška, Jan Sokol, Jan Venjerski i ostali slikari naivci iz Kovačice, o kojima je "Vreme" pisalo u broju 1189, i Miroslav Benka, scenarista, reditelj preko 60 predstava, glumac i dizajner.

Na sajtu Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka navedeno je preko 40 institucija, ustanova, kulturnih centara i kulturno-umetničkih društava. Među njima su Matica slovačka, osnovana u Bačkom Petrovcu 18. maja 1932. godine, sa željom za produbljivanjem kontakata između Slovaka u Jugoslaviji i Slovačke. I danas je aktivna, osobito u oblastima prosvete, kulture, umetnosti i slovačkog jezika i pisma. Muzej vojvođanskih Slovaka u Bačkom Petrovcu osnovan je 1949. godine kao Narodni muzej. Čuva i izlaže 3081 predmet, dokumenat, fotografiju, mapu, knjigu, narodnu nošnju i druge predmete, koji se odnose na život i kulturu slovačke nacionalne manjine u Vojvodini. Najstariji eksponat muzeja je svrdlo sa drvenom drškom, iz 1783. godine, a većina predmeta je iz druge polovine 19. i početka 20. veka. Sastavni deo muzeja je kuća u Bačkom Petrovcu iz 1799. godine, primer narodne arhitekture iz vremena početaka naseljavanja Slovaka. Izgrađena je kao kuća od naboja ("nabíjanlj dom", sagrađena od sabijene zemlje), delimično je ukopana u zemlju i pokrivena trskom. Danas se ovaj objekat vodi kao etnokuća, osim izvorne gradnje poseduje i odgovarajuće predmete i alat koji spada u domaćinstvo. Kuća je poznata pod nazivom Najstarija kuća u Bačkom Petrovcu.

Rumuni

Najviše vojvođanskih Rumuna živi u Banatu. Kultura ove nacionalne zajednice poznata je po književnicima (Florika Štefan, Radu Flora, Mihaj Avramesku, Jon Balan, Slavko Almažan, Jon Markovican, Miodrag Miloš, Jon Flora, Jon Baba, Petru Krdu, Ileana Ursu, Kornel Balika), po književnoj grupi "Lumina" i Uzdinskoj školi naivnih slikara (Anujka Maran, Marija Balan, Florika Puja, Ana Onču, Steluca Caran, Ofelia Spariosu, Sofija Bosika, Stela Đura, Viorel Bosika, Adam Mezin).

Društvo za rumunski jezik, osnovano 1962. godine u Vršcu, najstarija je organizacija za negovanje jezika i književnosti iz Vojvodine. Ostvarilo je izuzetne rezultate u naučnoistraživačkom radu, očuvanju i negovanju rumunskog književnog jezika kod nas. Jedno od mlađih rumunskih društava (1996) jeste Društvo (Fondacija) za etnografiju i folklor, sa sedištem u Toraku. Pored promovisanja narodne kulture, ciljevi su mu i istraživanje i vrednovanje istorijske i kulturne prošlosti Rumuna iz ovih krajeva, ali i istraživanje, upoznavanje i približavanje narodne kulture i duhovnih vrednosti drugih naroda s kojima Rumuni žive u Vojvodini. Izdavačka ustanova "Libertatea" u Pančevu objavljuje desetak knjiga godišnje, a istoimeni nedeljnik je najpoznatije vojvođansko glasilo na rumunskom jeziku. Ovog marta, "Libertatea" i književni časopis "Lumina" obeležili su 230 godina rumunske pismenosti na području Banata. Na Festivalu rumunske muzike i folklora, koji se održava svake godine i traje tri dana, učestvuje oko 30 folklornih ansambala.

Rusini

Ruski Krstur važi za prestonicu Rusina u Vojvodini. Na vreme njihovog doseljenja u Vojvodinu ukazuje grčko-katolička katedrala Svetog Nikole iz 18. veka, najstarija u Apostolskom egzarhu Srbije. Vojvođanski Rusini su katolici koji poštuju vizantijski obred. Rusinski jezik je najmlađi književni slovenski jezik. Pišu ćirilicom.

Luksuzna publikacija "Rusini u Srbiji", objavljena pre nekoliko godina u Novom Sadu, iscrpan je izvor informacija o kulturnom životu ove nacionalne zajednice. Iz Rusinskog prosvetnog društva, utemeljenog 1870. godine, nastao je Dom kulture u Ruskom Krsturu, u kome su najvažnije kulturne institucije Rusina: profesionalno pozorište Rusinski narodni teatar "Petar Riznić Đađa", koji ima status profesionalnog pozorišta, Matica rusinska, biblioteka, zavičajni muzej, folklorni ansambl. Pored Matice rusinske, kulturno-obrazovne i naučne institucije osnovane 1945. godine, radi negovanja jezika, tradicije, kulture i umetnosti, srodne ciljeve ima i Društvo za rusinski jezik, književnost i kulturu, osnovano 1970. Izdavačkom delatnošću na rusinskom jeziku bavi se Novinsko-izdavačka ustanova "Rusko slovo", koja izdaje i istoimene novine, kao i časopis za književnost i kulturu "Švetlosc" i list za decu "Zahratka". Najpoznatiji rusinski pisci su, pored akademika Julijana Tamaša, i Irina Hardi Kovačević, Đuro Papharhai, Julijan Kolesar, Vlado Kosteljnik, Mikola Skuban, Miroslav Striber, Mikola M. Kočiš, Mihal Kovač i drugi. U Informatoru se mogu naći i podaci o najistaknutijim rusinskim likovnim stvaraocima: Stevanu Bondarevu, Heleni Sivič, Evgeniju Kočišu, Vladimiru Kolesaru, Jakimu Buljčiku, Andri Kočišu, Nikoli Cverdelju... Svake godine u avgustu u Kucuri se održava Kucurska žetva, smotra izvornog folklora Rusina Ukrajinaca, a obuhvata i defile s prikazivanjem žetelačkih mašina, alata i običaja vojvođanske žetve u minulim vremenima, i to sve sa ciljem da ih ovo vreme i ono koje sledi zadrži u kolektivnom pamćenju.

Hrvati

Hrvati u Vojvodini zakonski su priznati kao nacionalna zajednica tek 2002. godine. Do osnivanja Zavoda za kulturu vojvođanskih Hrvata, ova nacionalna zajednica nije imala nijednu profesionalnu kulturnu instituciju, niti je bilo rešenja za finansiranje aktivnosti u sferi kulture. Sada se celokupni kulturni život unutar hrvatske manjinske zajednice odvija u tridesetak kulturnih društava koja, naročito u selima, čuvaju mahom folklorno nasleđe. Najpoznatije pučke manifestacije su "Dužijanca", "Dužionica" i "Grožđe bal" – u vezi su sa poljoprivrednim radovima, i "Veliko prelo". U gradovima (Subotica, Ruma, Sremska Mitrovica, Sombor), međutim, ima drugih kulturnih sadržaja. U Subotici se, na primer, održavaju književne manifestacije Dani "Balinta Vujkova", u organizaciji Hrvatske čitaonice, koja takođe organizuje i Susret pučkih pjesnika "Lira naiva" i Književno prelo, "Zlatna harfa" je godišnji susret malih župnih zborova, "Hosana fest" je festival hrvatskih duhovnih pjesama, veoma je aktivna Hrvatska likovna zadruga "Cro Art"... Izdavači koji objavljuju na hrvatskom jeziku su "Hrvatska riječ", Katolički institut za kulturu, povijest i duhovnost "Ivan Antunović" i Zavod za kulturu vojvođanskih Hrvata, književni časopisi na hrvatskom su "Rukovet" i "Nova riječ". U vojvođanskoj kulturi su istaknute likovne kolonije hrvatske zajednice "Kolonija naive u tehnici slame", koju svake godine u julu organizuje Hrvatsko kulturno prosvjetno društvo "Matija Gubec" iz Tavankuta i na kojoj učestvuju odrasli i deca, Međunarodna likovnu koloniju "Bunarić", likovna kolonija u Somboru, Likovna kolonija "Ivan Gundić Ćiso – Dalmata" u Stanišiću, Međunarodna umjetnička kolonija "Stipan Šabić", održava se na salašu Paje Đurasevića na Bunariću...

S. Ć.