VREME 1309, 4. februar 2016. / KULTURA
Izložba – Ko je Soko, taj je Jugosloven:
Koreni napuštene tradicije
Nakon dve decenije postojanja, Muzej istorije Jugoslavije izložbom o Sokolskom pokretu između dva svetska rata najavljuje početak bavljenja periodom Kraljevine Jugoslavije, kao i buduću stalnu postavku
Izložba Muzeja istorije Jugoslavije Ko je Soko – taj je Jugosloven bavi se fenomenom Sokolskog pokreta iz vremena Kraljevine Jugoslavije. Autorke ove izložbe su Veselinka Kastratović Ristić, Jovana Karaulić i Vladana Putnik. Izložba će biti otvorena od 4. februara do 29. maja u objektu Muzeja "25. maj". Od osnivanja ovog muzeja do danas, a tome ima dvadeset godina, period Kraljevine Jugoslavije nije bio tema njegovih programa, već je aktivnost Muzeja bila sužena samo na period socijalističke Jugoslavije. Izložba Ko je Soko – taj je Jugosloven u tom smislu je važna jer se njome najavljuje proširenje programske delatnosti Muzeja.
|
"Skupili smo snagu i sazreli da se bavimo takozvanom Prvom Jugoslavijom", kaže u razgovoru za "Vreme" Neda Knežević, direktorka Muzeja istorije Jugoslavije (MIJ). "Naša osnovna delatnost jeste istraživanje i prezentovanje istorije Jugoslavije od osnivanja zajedničke države južnoslovenskih naroda 1. decembra 1918. godine do 1991. godine, do raspada SFRJ. Ove godine se prvi put bavimo periodom Kraljevine Jugoslavije ne zato što nas do sada to nije zanimalo nego zato što se 90 posto materijala naše kolekcije odnosi na vreme socijalističke Jugoslavije. Podsetiću da je Muzej istorije Jugoslavije nastao spajanjem dve različite vrste fonda, memorijalnog i muzejskog, spajanjem Memorijalnog centra "Josip Broz Tito" i Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije, pa je prirodno što su se naše teme odnosile na socijalističku Jugoslaviju." Na primedbu da su teme ovog muzeja bile uslovljene i političkim raspoloženjem, Neda Knežević odgovara da je došlo vreme da se ova kuća izmakne iz političkog konteksta i da se pozabavi geografskim. "Naravno da je u našem poslu nemoguće zaobići politiku, ali je zato moguće istaći u prvi plan kulturološki i istorijski aspekt izložbe ili projekta kojim se bavimo. Jer, složićemo se, muzej jeste mesto za pokretanje raznih tema, ali ne i za pokretanje političkih pamfleta."
|
POKAZNA PROBA: Priprema stalne postavke, najveći aktuelni strateški projekat Muzeja, počeo je prošle godine i trajaće do 1. decembra 2018, do stote godišnjice od stvaranja Jugoslavije. "Hoćemo da pokažemo da Jugoslavija nije postojala samo od 1945. godine i da Tito nije jedini deo njene istorije. To nije mali zadatak, s obzirom da imamo nedovoljno materijala kojim bismo predstavili Kraljevinu Jugoslaviju. Biće to povod da se nakon 20 godina sređivanja postojećeg fonda pozabavimo i akvizicijom, da sagledamo šta nam nedostaje da bismo mogli da odgovorimo na zadatak koji je Muzeju dat prilikom osnivanja: istraživanje i prezentovanje istorije Jugoslavije", kaže Neda Knežević.
U tom smislu, izložba Ko je Soko – taj je Jugosloven svojevrsna je "pokazna proba" formiranja i koncepcije buduće stalne postavke. Na izložbi su, osim predmeta iz kolekcije MIJ, izloženi i predmeti iz 11 muzeja i iz pet privatnih kolekcija – više od 150 predmeta i oko 100 fotografija. Ujedno, ova izložba je početak obimnijih istraživanja vremena Kraljevine Jugoslavije i to, kako objašnjava autorka izložbe Veselinka Kastratović Ristić, ne samo zato što je Sokolsko društvo propagiralo jugoslovenstvo već i zato što neki fenomeni koji se vezuju za Socijalističku Jugoslaviju – sletovi i štafeta na primer – imaju koren u Sokolskom društvu: "Tako smo mi ovom izložbom napravili korak u koren ovih pojava."
Izložbom u Muzeju istorije Jugoslavije predstavljeno je delovanje Sokolskog pokreta od 1919. do 1941. godine. Istorija Sokolskog pokreta počinje pedesetak godina ranije. U katalogu izložbe Veselinka Kastratović ga opisuje kao otadžbinski i oslobodilački pokret, zato što je nastao kao reakcija na pokušaje germanizacije slovenskih naroda u okviru Austrougarske monarhije. Osnovali su ga u Pragu 1862. godine dr Miroslav Tirš i Jindrih Figner kao Praško telovežbno društvo, a zatim mu je dodato ime Soko. Iduće godine u Ljubljani je formiran Južni sokol, 1874. godine i Hrvatski sokol. U Srbiji je Prvo beogradsko društvo za gimnastiku i borenje osnovano 1881. godine, da bi nakon deset godina promenilo ime u Beogradsko gimnastičko društvo Soko. Do prvog pokušaja ujedinjenja broj nacionalnih sokolskih društava južnoslovenskih naroda značajno je porastao. U Zagrebu je, juna 1914. godine, bila prihvaćena deklaracija o ujedinjenju jugoslovenskog sokolstva, ali je u Ljubljani zabranjen slet na kome je ona trebalo da bude pročitana. Ratne nevolje od 1912. do 1918. prekinule su rad sokolskih društava. Posle stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, prvaci nacionalnih društava su 1919. godine u Zagrebu postigli dogovor o ujedinjenju. Na Vidovdan 28. juna 1919, u Novom Sadu ujedinjena su sva sokolska društva i osnovan je Sokolski savez Srba, Hrvata i Slovenaca (SSSHS). Sledeće godine u Mariboru promenio je naziv u Jugoslovenski sokolski savez (JSS).
|
Prema Statutu Sokolskog saveza, zadatak sokolstva bio je "stvaranje fizički zdrave, krepke, moralno i intelektualno razvijene omladine, nacionalnom svešću prožete, duhom slovenske solidarnosti nadahnute i velikim i opštim idealima čovečanstva zadojene omladine koja će čuvati tekovine tadašnje generacije – ujedinjenje i nezavisnost". Njihovo načelo je bilo: "Uzgojiti svakog člana, a time takođe svakog pripadnika jugoslovenskog naroda tako da postane dobar, telesno, duševno i ćudoredno harmonički razvit zdrav čovek."
Sokolska društva su bila pod upravom sokolskih župa, teritorijalnih organizacionih jedinica. Članovi JSS-a bili su podeljeni po godištima i ravnopravni bez obzira na pol, zanimanje, versku i nacionalnu pripadnost, a političku orijentaciju nisu smeli da ispoljavaju u okviru društva koje je bilo nepolitično. Jedni drugima su se obraćali sa brate i sestro, i pozdravljali se sa zdravo. Muzika kojom su započinjala sva značajna dešavanja i koja se najčešće čula bila je sveslovenska himna Hej Sloveni. Za razne prilike imali su propisanu odgovarajuću vrstu odeće. Na primer, svečana odora članova je bila vunena, "sokolsko sive boje", uz crvenu košulju i kapu u obliku šajkače, crne boje, sa perom visine 12 cm. Članice su nosile teget suknje, bele bluze koje su na rubu rukava imale vezene narodne motive a oko vrata heklane vrpce, i crvene marame na glavi.
|
GLAS SOKOLA: Jugoslovenski sokolski savez je intenzivno pomagao unapređenje fizičkog vaspitanja omladine, urađen je nacrt Zakona o fizičkom vaspitanju i predlog za osnivanje fakulteta za "obrazovanje u oblasti gimnastike". Pored sportskih aktivnosti, javnih vežbi i sletova, sokolska društva su organizovala akademije, igranke i zabave, predstave amaterskih sokolskih pozorišta, predavanja i javne časove na kojima se govorilo o ideologiji ali i o štetnosti alkohola, o lekovitom bilju, o zdravstvenim preventivnim merama. Osnivane su biblioteke (neke su imale i po nekoliko hiljada knjiga), a u nekim gradovima su postojala samo sokolska pozorišta. Značajnu ulogu u radu JSS-a i širenju sokolske ideje imao je "Sokolski glasnik" štampan na slovenačkom, srpskom i hrvatskom jeziku. Štampan je u Ljubljani, a prvi urednik bio je dr Laza Popović. Pored izveštaja o radu sokolskih župa i društava bilo je tu i edukativnih tekstova o štetnosti alkohola i duvana, "o unakazivanju tela s pomodnim odelom", preporuka nove literature, prikaza novih knjiga. Pored izveštaja s terena u kojima su popisivane aktivnosti društava, pisano je i o napadima na Sokole, o konkurentnosti novih sportova kao što je fudbal, koji je za omladinu bio zabavniji od gimnastičkih vežbi.
|
Veselinka Kastratović navodi da su činjenice da je sokolsko jugoslovenstvo bilo izvorno, da je nastalo još pre ujedinjenja Kraljevine i da je članstvo vaspitavano pod parolom "Ko je Soko, taj je Jugosloven" uticalo da posle uvođenja Šestojanuarske diktature 1929. godine država ne zabrani rad Jugoslovenskog sokolskog saveza. Govorilo se da "nema pokreta koji bi savesnije, zdravije, bolje delovao na progres našeg naroda nego što je to sokolstvo". Nastojanje režima da zabrani rad mnogobrojnih društava i saveza ali da ostavi one preko kojih bi mogao da deluje na narod, uticalo je "da se u cilju fizičkog, moralnog i nacionalnog vaspitanja združe sve zdrave snage naroda u jednu vitešku organizaciju – Soko Kraljevine Jugoslavije". Potpuno podržavljenje Sokola izvršeno je Zakonom o osnivanju Sokola Kraljevine Jugoslavije (SKJ) 5. decembra 1929. godine. Tako je SKJ određen za državnu organizaciju za fizičko vaspitanje naroda i dobija značajno mesto u državnoj politici. Na čelo Sokola je simbolično postavljen novi starešina, prestolonaslednik Petar II Karađorđević. Društvo je počela da finansira država. Zbog toga su pojačane aktivnosti i broj članova: 1932. godine bilo ih je oko 246.000. Intenzivira se izgradnja sokolskih domova, povećava se broj muzičkih i pozorišnih sekcija, osnivaju se i brojna pozorišta lutaka. Tako je u ovom periodu u Jugoslaviji bilo od 250 do 300 sokolskih pozorišta sa preko 3000 članova.
JUGOSLOVENSKI INTEGRAL: Poseban deo izložbe bavi se sletovima. Jovana Karaulić, koautorka izložbe, smatra da su ove manifestacije, i u Kraljevini i u Socijalističkoj Jugoslaviji, imale za zadatak da prikažu, odnosno da promovišu ideologiju kroz koreografisanu masovnu disciplinu. Ovakav performativni oblik ideologije utemeljen je u sokolskom stavu o "telesno zdravim, moralno jakim i nacionalno svesnim državljanima Kraljevine Jugoslavije".
Prvi svesokolski slet SKJ održan juna 1930. godine u Beogradu bio je reprezent glorifikovanja ideje jugoslovenstva, ali i snage Sokola i države. Specijalno za ovu priliku, izgrađen je stadion na Paliluli, iza zgrade Tehničkog fakulteta, "na dobrom položaju, takoreći usred grada, jer od Terazija do sletišta ima deset minuta laganog hoda novom i širokom Ulicom kralja Aleksandra". Lokaciju je izabrao lično kralj Aleksandar. Plan privremenog stadiona izradio je Momir Korunović, viši arhitekta Ministarstva građevine. Stadion je bio monumentalnih dimenzija, na površni od 12.560 m², za izgradnju je upotrebljeno 51.000 m³ drvne građe, što je u tom trenutku predstavljalo najveću drvenu konstrukciju u centralnoj Evropi. Mogao je da primi oko 42.000 ljudi u publici i 3500 vežbača u istom trenutku, imao je vodovod, električno osvetljenje, poštu, sobu za novinare s telefonskim kabinama, iznad loža podignute su četiri kule s vatrogascima na neprestanoj straži, a glavne sletske dane obezbeđivalo je preko petsto redara. U okviru gledališta projektovan je i muzički paviljon za orkestar, kao i osmatračnica za načelnika koji je dirigovao vežbama na sletu. Orkestar i načelnik su tokom sleta bili ozvučeni i zvuk se prenosio na četiri Filipsova zvučnika. Da bi se celom dru-štvu omogućilo da bude što bolje obavešteno o događaju, u saradnji s firmama Telefunken i Filips, u četrdeset mesta širom države emitovane su vesti sa sleta "preko radija na javnim mestima s jakim zvučnikom, a aparati postavljeni na trgovima, šetalištima i ostalim zgodnim mestima gde se najviše skuplja narod".
|
Istovremeno, udruženi beogradski knjižari i izdavači organizovali su Prvi sajam knjiga, organizovan je i veliki koncert na sletištu s preko četiristo izvođača, iz Narodnog pozorišta je emitovana internacionalna radio-emisija Jugoslovenskog muzičkog programa od devedeset minuta, za čiji prenos je u Beogradu i na teritoriji cele zemlje bilo postavljeno osamdeset gigantofona.
Ceo jun te godine bio je posvećen sletu: prve nedelje su nastupali srednjoškolci, druge vojska, treće članovi i članice između 14 i 18 godina, i četvrte nedelje, tokom glavnih sletskih dana, nastupali su sokolski članovi iz Francuske, Rumunije, Rusije, Češke, Poljske i Amerike. Preko 200.000 Beograđana pratilo je povorku u kojoj je do stadiona defilovalo više od 20.000 sokolskih učesnika.
U vreme namesništva i vlade Milana Stojadinovića između 1935. i 1938. godine, Sokoli Kraljevine Jugoslavije bili su najmasovnija organizacija jugoslovenske orijentacije – 1938. godine bilo ih je 384.000. Međutim, napušteni od države, u atmosferi separatističkih i totalitarnih ideologija, Sokoli su gonjeni zbog istrajavanja na pozicijama integralnog jugoslovenstva i spremnosti da se organizuju za odbranu od nastupajućeg nacizma. U takvim uslovima sokolski rad bio je otežan i došlo je do gašenja aktivnosti i obustave rada.
Socijalistička Jugoslavija je gotovo u potpunosti prepisala iz sokolske tradicije estetiku bratstva i jedinstva, i smestila je u svoje okvire. Slet povodom proslave Dana mladosti – a ne Svesokolski slet – ono je što se sačuvalo u sećanju.
Sonja Ćirić