Jubilej džeza:
Štala bluz

Beogradski diksilend orkestar obeležio je nedavno stogodišnjicu objavljivanja prve džez ploče i time podsetio na muziku bitnu po kulturu prošlog veka

Nakon što je jedan bend odbio ponudu osnovano se plašeći da će ih drugi sastavi kopirati kako bi preuzeli primat, članovi Original Dixieland Jass Banda uputili su se iz Nju Orleansa ka Njujorku kako bi snimili ploču sa pjesmama muzičkog pravca zvanog džas (Jass). Do tada su diksilend džas, potpuno nov muzički pravac, već izvodili u Čikagu, ali je i publika u Njujorku takođe željela da čuje zvuk koji se razlikuje od regtajma, tada dominantnog muzičkog stila. Bez svijesti o istorijskom značaju koji će taj trenutak imati, ušli su u prostorije izdavačke kuće Viktor na Menhetnu, i tada, prije tačno 100 godina, snimili ploču Livery Stable Blues (Štala bluz). Njome je džas, nekoliko mjeseci kasnije preimenovan u džez, ušao na velika vrata kulture 20. vijeka.

Stogodišnjica snimanja prve džez gramofonske ploče nesumnjivo je najveći jubilej otkako ova vrsta muzike postoji. Iako daleko od Nju Orleansa, počeci džeza se posvećeno izučavaju i sviraju u Srbiji. Beogradski diksilend orkestar jedini je sastav koji se kontinuirano bavi izvođenjem tog muzičkog pravca i obilježavanjem pomenutog datuma. Nedavno, tačno na dan kada je snimljena Štala bluz, u beogradskoj "Akademiji 28" bilo je emotivno, a svirački i scenski spektakularno. Osim rođendana džeza koji obilježavaju svake godine, Beogradski diksilend orkestar je pokrenuo i edukativni muzički performans "Tako je nastao džez", svojevrstan putujući muzej ranog džeza zato što se na njegovom repertoaru nalaze i pjesme sa prve džez ploče.

Umjetnički rukovodilac orkestra Vladimir Racković, koji se, između ostalog, bavi izvučavanjem rane epohe džeza, za "Vreme" objašnjava koliko je Štala bluz važna kao prvi opipljiv dokument o postojanju ove umjetnosti. Iako ju je odsvirala ekipa koju je činilo pet bjelaca, ova ploča ukazuje na korijene džeza jer su je činili tradicionalni afrički ritmovi kombinovani sa regtajmom, bluzom i marševima. Upravo tada su oficijelno postavljeni temelji improvizacije i virtuoznosti i to tako što su na limenim duvačkim instrumentima izvođači blesavo ali briljantno imitirali pjetla, konja i kravu. Značajan momenat za tok popularne muzike je i pjesma sa druge strane ove ploče, Dixie Jass Band One-Step, zasnovana na klasici koju su Francuzi donijeli na jug Amerike čime je džez dobio i globalni karakter. Racković navodi i da je ova ploča prodata u milion primjeraka, što se i dan-danas smatra prekretnicom u poimanju muzike i procesa njenog nastajanja.

Ovom novom zvuku nije trebalo dugo da se pokaže i dokaže. Siromašni, koji su činili većinu stanovništva, odmah su prihvatili tada još uvijek džas, nasuprot gradskoj, bogatijoj sredini. (Dvolični) argumenti koje smo čuli toliko puta tokom muzičke istorije, zastupani su i tada, najčešće od strane "zabrinutih" roditelja – o narušavanju dobrog ukusa i diskutabilnom kvalitetu kompozicija kreiranih od ljudi koji ne znaju da pišu i čitaju note. Konzervativni kritičari su ismijavali vrstu muzike nazvane po riječi za koju su mislili da ne znači apsolutno ništa. Sam termin je otvorio brojne polemike i godinama kasnije se razgovaralo o etimologiji riječi. Jedna verzija njenog misterioznog nastanka vezuje se za miris jasmina koji su koristile prostitutke u njuorleanskom "distriktu crvenih svetala", što je mjesto gdje se ova vrsta muzike najviše slušala. Jedan od muzičara kasnije se sjećao: "Ta riječ je smatrana nevaljalom, i ko je znao šta znači, ne bi je upotrebljavao pred damama."

Ispostavilo se da je ta godina koliko za istoriju džeza važna i zbog gašenja već pomenutog distrikta crvenih svjetala Storivil u Nju Orleansu radi brige za zdravlje pripadnika američke mornarice. S obzirom da je džez jednim dijelom nastao kao muzika svirana u bordelima, a u Storivilu su svirali brojni crni muzičari, došlo je do masovne selidbe sa rasističkog juga u Čikago, koji je postao grad čuvenog njuorleanskog džeza.

Od Livery Stable Blues pa do trenutno globalno popularnog muzičkog filma La la lend koji džez vraća u centar diskusije, džez se razvijao u raznim pravcima. Zabavljačka muzika lučkih bordela Nju Orleansa ubrzo je kroz diksilend postala muzika za ples. To je uzelo toliko maha da su već krajem dvadesetih godina procvjetali big bendovi, a sa njima era svinga, kada su kao pečurke poslije kiše počele da niču velike balske dvorane širom SAD. Rat, kriza i Velika depresija učinili su za kratko vrijeme velike orkestre ekonomski apsolutno neodrživim, i tog trenutka, objašnjava Racković, plesni džez prelazi u intelektualizam, složenu umjetničku formu i konačno u umjetnost.

U godini jubileja, nakon decenija tišine opet se žustro diskutuje o budućnosti džeza. U već pomenutom La la lendu, koji uzgred postavlja rekorde u nominacijama i osvajanjima najprestižnijih nagrada, glavni protagonista želi da sačuva džez vraćajući ga korijenima, a tokom čitavog filma traje debata o dobrim i lošim stranama te ideje. To je diglo prašinu i na jedan bajkovit način podsjetilo da džez treba čuvati od zaborava.

Jovana Prešić