Poezija i performans:
Pesnik se buni protiv poezije

Nedavna izložba Poezija i performans podsetila je na retke eksperimentalne poetske prakse

Zamislite sledeću situaciju: pesnik u trenutku inspiracije, pod određenim osećanjima i specifičnim utiskom, piše pesmu. Prema tradicionalnom shvatanju, trenutak inspiracije je trenutak kontakta sa božanskim. Pojavljuje se glas muze, koji ne pripada pesniku, nego se samo kroz njega javlja. Ruka se opušta na papir, ritam teče sam od sebe. U nekoj vrsti transa, pesnik skicira konture nečeg estetski harmoničnog. Smisao svakog daljeg rada sastoji se u tome da se ne naruši zadata estetika, već da se ona u potpunosti razvije, da se iscrpu sve njene mogućnosti. Jer, poezija ima sopstveni glas, i pesnik mora da mu se podređuje.

Sa eksperimentalnom poezijom, sve je upravo suprotno. Eksperimentator je pesnik koji se pobunio protiv poezije. Za pesnika eksperimentatora, pisanje poezije je apsolutno svestan čin. Svesnost, kao osnova eksperimenta, traži način da se iskaže ne kroz uobičajeni – tekstualni – kanal, nego kao delovanje. U takvim okolnostima, sadržaj je od sekundarnog značaja, a najviše pažnje posvećuje se konceptu. Eksperiment je prilika da se po jeziku dublje zakopa, da se istraži njegovo naličje, da se, eventualno, ogoli do koske i takav prikaže. Kao neodvojiv od eksperimenta sa skretačem pažnje sa sadržaja dela, pojavljuje se performans – umetničko delovanje u prostoru, uz maksimalnu moguću prisutnost izvođača – bilo uživo, bilo putem snimka glasa i predstave na platnu. Ključni segment performansa je komunikacija koja se ostvaruje između umetnika i publike.

Priču o pesničkim praksama suprotnim od opisane na početku teksta, aktuelizovala je putujuća izložba "Poezija i performans – Istočnoevropska perspektiva" održana povodom Svetskog dana poezije u Kulturnom centru Beograda, a koju su inicirali slavisti sa Univerziteta Cirih, Tomaš Glanc i Zabine Henzgen.

Nova pesnička praksa, koja poeziju iz tradicionalnih okvira kroz performans izmešta u domen pozorišne i vizuelnih umetnosti, fotografije, filma i muzike razvija se u socijalističkoj Jugoslaviji i zemljama istočno od Berlinskog zida posle revolucije 1968. godine. Poređenjem njihovih umetničkih praksi, vidi se da "iako su ove zajednice bile izolovane jedna od druge, slična politička klima koja je u njima vladala izazvala je srodne umetničke reakcije na zvaničnu kulturnu politiku", ocenjuje kustoskinja Zabine Henzgen. Kokustoskinja izložbe Dubravka Đurić ističe da je eksperiment sa materijalnošću jezika bio i ostao na margini. "Naša kultura kao da ima problem sa tom vrstom rada i odbija je. Od osamdesetih do danas, eksperiment i performans etablirali su se u Americi, Kini i Velikoj Britaniji, ali na postjugoslovenskom prostoru iz nekog razloga nisu. Pitanje zašto, ostaje otvoreno."

Pesnički performans, osnovna tema pomenute izložbe, javlja se u vidu glasovnog izvođenja poezije (fonička poezija). U našim krajevima Dubravka Đurić, pesnikinja i performerka iz Beograda, kaže za "Vreme" da je suština eksperimenta u foničkoj poeziji stvaranje atmosfere u kojoj je slušalac vođen samim glasom. "Ono što slušaoca treba da vodi kroz ovu vrstu performansa je sam pesnik. On je prvo lice svoje poezije – kroz njegovo telo, gest i glas publika percipira umetnički čin, neposredno, a ne kroz ‘treće’ delo." Đurićeva ističe da je poetski performans tokom poslednjih 30-40 godina bio zanemaren. "Nažalost, osim slem poezije i autorskih čitanja, nemamo prilike da čujemo pesnička izvođenja. Izvođačka poezija reaktualizovana je najviše zahvaljujući medijskoj, virtuelnoj realnosti, koja omogućava izlaz iz teksta kroz vizuelno." Dubravka Đurić se bavi poetskim performansom, ali je u Srbiji u tome usamljena. Po njoj, izvođačka poezija kao da još uvek nije pronašla svoje mesto među drugim vidovima umetnosti. "Poetski performans ima elemente teatra, a nije teatar; ima segment glasovnog izvođenja, a ne pripada muzici. Isto tako, ne pripada poeziji u tradicionalnom smislu jer prekoračuje njene okvire. Zbog toga je teško svrstati ga u neku od ovih ustaljenih kategorija."

Važan element poetskog performansa, u kojem sadržaj gubi na značaju, postaje izlazak iz okvira koje nameće nacionalni jezik. Ako nema tekstualnog značenja, nema ni komunikacijskih prepreka. Pionirka poetskog performansa u Jugoslaviji je Katalin Ladik, vojvođanska umetnica mađarskog porekla. Ladik, najpoznatija po svojim glasovnim izvođenjima, kaže da je performansom počela da se bavi upravo iz težnje da prevaziđe granice koje su nametali jezik i nacionalno. "Shvatila sam da jedino performans može da prodre u druge kulture bez prevoda. Mislim da takav direktan odnos ima prednost nad elitnom poezijom i preovladava komunikacijsku prazninu koju elitna poezija ne može da prevaziđe. Shvatila sam da su eksperiment sa glasom i gestovima jedini mostovi koji mogu kulturu neposredno prikazati, a da me u tome ne ometaju jezičke barijere i problemi prevoda. Osnova moje poezije su mađarski jezik i mađarska kultura u Evropi. Koristila sam osnovu mađarskog i srpskog za svoje performanse, ali jezik nije bio od centralnog značaja, nego moje izvođenje. Zato su to ljudi u Evropi i mogli razumeti." Ona ističe i da u Mađarskoj nikada nije imala mogućnost da objavljuje pesme i knjige, pa su one nezvaničnim kanalima stizale u Mađarsku i tamo su se čitale. "Ja se, međutim, nikad nisam zanosila idejom da ću u Mađarskoj zvanično biti publikovana", zaključuje Ladikova.

Hrvatski umetnik Vlado Martek impuls ka poetskom eksperimentu realizovao je u domenu likovnog. "Ovisni smo o prijevodu, o kontekstu i ponašanju, o stvarima koje se baziraju na akcionizmu, na samom prisustvu autora. Poezija je dugo bila povezana sa muzikom, plesom, glasom... Danas je svedena samo na čitanje – to je najnulta točka poezije koja postoji. Svi smo svesni problema prevoda – u tim neoavangardnim traženjima, bilo je zbilja pravo vrijeme da poezija napusti svoje krletke. Ja sam radio sa agitacijama i poetskim objektima, i to je bio nekakav moj doprinos na putu da se poezija, osim što ima i dalje teške uvjete, malo unprijedi." Pored Marteka i Ladikove, među jugoslovenskim autorima-performistima su bili Slavko Bogdanović, Tomislav Gotovac, Božidar Mandić, Vladimir Mandić, Miroslav Mandić, Slavko Matković, Mirko Radojičić, Mladen Stilinović, Slobodan Tišma, Goran Trbuljak, Vujica Rešin Tucić, Tomo Križnar i Marko Pogačnik. I oni i njihovi sledbenici bavili su se poetskim eksperimentom kao manifestacijom samostalnosti. Možda, smatraju kustosi, u tome treba tražiti razloge zašto je eksperimentalna poezija retka pojava.

Jovana Georgievski