Na licu mesta:
Luter drugi put među Srbima

Inicijativa da se u Vrbasu ponovo postavi spomenik Martinu Luteru simbolična je na više nivoa, isto koliko i rušenje Evangelističkog molitvenog doma

Reprodukcije Velike seobe Švaba Stefana Jegera i Seobe Srba Paje Jovanovića, koje prikazuju dolazak dva naroda na prostore današnje Bačke, nalaze se na zidu u Gradskom muzeju Vrbasa, grada u kojem su do Drugog svetskog rata protestantski Nemci činili većinu stanovništva. Na Jegerovoj slici Nemci deluju prilično haotično, kao današnji migranti, ljudi u potrazi za novim životnim prostorom, a slika Paje Jovanovića je verzija Seobe Srba sa ovcama i ženom sa bebom, što je naručiocu patrijarhu Georgiju zaličilo na rulju u bekstvu, a ne na Srbe koje je na poziv svetog rimskog cara poveo Čarnojević, pa je zato slikar uradio novu verziju slike, sa ratnicima. Bez obzira kako su na to gledali zvanična politika, crkva i oči umetnika, na ovaj ili onaj način, Nemci i Srbi, kao i jedan broj Mađara i Rusina, doselili su se na ove prostore i mirno i u slozi zajedno živeli puna dva veka.

...i ostaci Molitvenog doma

Centralna ulica u mestu još uvek nosi ime maršala Tita, državnika po kome se od 1983. do 1992. zvala i cela opština. Upada u oči da Vrbas danas ima crkve šest različitih konfesija: pravoslavnu, rimokatoličku, grkokatoličku, metodističku, kalvinističku i luteransku. Sedmi hram – jevrejska sinagoga, srušen je ne tokom okupacije, nego posle oslobođenja. Godine 1948. kada se većina preživelih Jevreja iselila u Izrael, izgorela je na sumnjiv način, a odmah potom i srušena. Osim kalvinističke crkve, sa zvezdom umesto krsta na tornju i masonskom piramidom sa "svevidećim okom" na pročelju, koja vapi za sanacijom, sve ostale crkve su vrlo dobro održavane. Najsvežije sanirana je velika luteranska crkva u centru Novog Vrbasa. Blistava žuta boja kupa se u suncu i sugeriše da je neko uložio ozbiljan novac u obnovu ovog hrama:

320.000 evra ili 100 miliona forinti uložila je Vlada Republike Mađarske u 11 zdanja u sklopu projekta revitalizacije hrišćanskih crkava u Vojvodini. Izgrađena je u baroknom stilu, a njen svod krasi freska Luter pred sudom u Vormsu čuvenog slikara Jožefa Pehana rodom iz Vrbasa (njegov unuk Bela i dalje živi u ovom gradu).

JEDINI NA SVETU: Spomenik Luteru

U parku ispred crkve do kraja Drugog svetskog rata bila je replika spomenika Martinu Luteru – jedina u svetu. Spomenik je otkriven 1931, a njegovu izradu i postavljanje finansirao je lokalni trgovac novinama Johan Beker. Odlivak kopije statue Martina Lutera, koja se nalazila u Vormsu nedaleko od Frankfurta, naručio je iz Virtenberške metalske fabrike. U Vrbasu je stajala na postolju od dalmatinskog mermera do 1944. kada je jedan deo Nemaca, u strahu od odmazde partizana i crvenoarmejaca, otišao u pravcu domovine iz koje su njihovi preci stigli dva veka ranije. Oni koji su propustili tu novu seobu i dočekali oslobodioce, uglavnom su završili u logorima za nemačke civile, koji su nicali tih dana širom Vojvodine. Sličnu sudbinu doživeo je i spomenik Martinu Luteru ispred luteranske crkve: oktobra 1944. oboren je sa mermernog postolja i sklonjen u crkvu. Tri godine kasnije, revnosni komunisti koji su tih godina sklanjali sve tragove "reakcije" iz javnih prostora – poput statua Svetog Trojstva po trgovima, odlučili su da zauvek "završe" sa Luterom, pa je njegova statua pretopljena u livnici ovdašnje šećerane.

Udruženja građana Alternativni kulturni centar Vrbasa, čiji su članovi pripadnici protestantske ali i pravoslavne, katoličke i drugih religija, pokrenuli su nedavno inicijativu da se ispred obnovljene Luteranske crkve ponovo postavi spomenik ocu reformacije Martinu Luteru. Biće zanimljivo videti kako će na ovu inicijativu reagovati zvanične vlasti, s obzirom da su proteklih godina često isticali svoju privrženost "protestantskoj radnoj etici".

Dok smo odlazili iz Gradskog muzeja, kustos Pavle Orbović nam je pokazao deo kolekcije koja se nalazi u njegovoj kancelariji pošto nije mogla da stane u izložbeni prostor – nekoliko knjiga iz relikvija koje je dobio iz Evangelističkog molitvenog doma. Već smo žurili, pa ga nisam dobro saslušao. Sutradan mi je nekoliko prijatelja iz Vrbasa poslalo fotografije Evangeličkog molitvenog doma koji je samo dan nakon moje posete Vrbasu srušen. Na osnovu odluke većine, na drugoj sednici Opštine Vrbas, odobreno je rušenje objekta od istorijskog značaja iz 18. veka zbog gradnje poslovno-stambene zgrade! Kako nam je rekao predsednik Crkvenog odbora Imre Gšveng, objekat nije bio pod zaštitom države i crkva ga je prodala uz obavezu da u zgradi koja će tu da nikne bude izgrađen manji molitveni centar. Meštani Vrbasa koji su imali uvid u projektnu dokumentaciju tvrde kako će na ovom mestu da se gradi privatna vila sa bazenom. Ostaje nam da sačekamo i vidimo.

Međutim, stanovnike Vrbasa muči mnogo teži problem od rušenja Evangeličkog molitvenog doma i eventualnog povratka Lutera u centar mesta. Reč je o pravoj ekološkoj katastrofi koja se dešava u delu Velikog bačkog kanala kod fabrike "Vital", koja u vodu ispušta neprečišćene otpadne materije. Javna je tajna da je u nekoliko ulica oko kanala i te fabrike najveći procenat obolelih od kancera po glavi stanovnika u Evropi, gotovo da nema kuće u kojoj u proteklih 30 godina neko nije oboleo ili umro od ove opake bolesti.

Veliki bački kanal je remek-delo graditeljstva s kraja 18. i početka 19. veka koji je projektovao Jožef Kiš i tako omogućio isušivanje močvarnih područja u Bačkoj i skraćenje plovidbe od Bezdana do ušća Tise u Dunav za čak 258 kilometara. Time je plovidba od Bezdana do Gradišta skraćena za 10 dana, a u obrnutom, uzvodnom smeru, za čak 20 dana. Više od dva veka kasnije, nesposobnost države u kojoj se sada nalazi Veliki bački kanal da obezbedi minimum ekoloških standarda u fabrikama domaćih tajkuna i stranih investitora, dovela je da toga da sve više meštana odlazi u Novi Sad ili još dalje, u inostranstvo. Jožef Kiš je umro u Somboru, a sahranjen je u Vrbasu. Na nadgrobnom spomeniku iznad njegovog groba sa pogledom na Veliki bački kanal, urezan je epitaf: "Ovde leži Jožef Kiš, mađarski plemić. Da je on besmrtan, potvrđuje Francov kanal. Da je smrtan, ovaj hladan mermer. Rođen u Budimu 14 dana pre aprilskih kalenda 1748. Umro u Somboru, kod bačkih prijatelja, trećeg dana martovskih ida 1813."

Sa zanimanjem iščekujemo da vidimo hoće li dolazak Martina Lutera po drugi put među Srbe vratiti i protestantsku radnu etiku i odnos prema prirodnoj sredini, kako bi i generacije naših savremenika na svoje spomenike mogle da uklešu epitete besmrtnosti.

Robert Čoban