Uz sedamdeseti rođendan Vudija Alena:
Pesnik Njujorka

Jedan od najvažnijih režisera u istoriji filma prvog decembra je proslavio sedamdeseti rođendan. Vudi Alen, najvažniji filmski pesnik Njujorka, snimio je dva-tri tuceta antologijskih filmova i ne namerava posustati. Vudi Alen zasigurno spada među najsjajnije zvezde savremene svetske umetnosti

Rodio se u Bruklinu, prvog decembra 1935. godine. Roditelji su mu dali ime Alen i srednje ime Stjuart, a naslijedio je prezime iz kojeg se možda može pročitati porodično porijeklo, prezime jednako imenu Kantovog grada – Kenisberg. Alenovi biografi tvrde da je budući režiser svoje prve novce zaradio kao petnaestogodišnjak objavljujući kratke šale (takozvane one-liners) u humorističkim listovima. Nije, dakle, ni čudo da je ova forma humora i danas jedan od Alenovih zaštitnih znakova. (Tako, recimo, u Holivudskom svršetku, jednom od novijih Alenovih filmova, producentica koju glumi Tea Leoni šalje čestitku za nagradu za životno djelo H. Džoelu Osmentu tj. onom klincu iz Šestog čula.)

RANI DANI: Alen je rođen u jevrejskoj porodici pa će mnogi u njegovim filmovima pronalaziti i utjecaj tradicionalnog jevrejskog humora. Taj i takav jevrejski humor (o kojem je i Frojd napisao glasovitu studiju) kod Alena je od početka bio kombiniran sa elementima klasične američke stand-up komedije. Vudi Alen je u svijet humora najprije zapravo i ulazio kao pisac skečeva za različite stand-up komičare (posao koji je nedavno "dodijelio" Džejsonu Bigsu u filmu Ljubav i sve ostalo) da bi se nakon nekoliko godina osmijelio da i sam iziđe na scenu. Ta pobjeda nad urođenom stidljivošću ubrzo će mu pomoći u stvaranju filmske karijere. Prvi filmovi u kojima je igrao (Šta je novo, mačkice? i Šta je bilo, tigrice Lili?) preko noći su od njega načinili prepoznatljivu glumačku figuru druge polovice šezdesetih. Ipak, prava priča počinje 1969. godine, s prvim filmom koji je Alen režirao – Uzmi novce i bježi. U narednih nekoliko godina, odnosno u prvoj polovici sedamdesetih, Alen snima nekoliko neobičnih komedija, među kojima se već i naslovom ističe Sve što ste htjeli znati o seksu, a niste smjeli da pitate. Ne umanjujući značaj njegovih najranijih radova, čini se ipak da tek 1975. godine započinje dugi i veličanstveni niz Alenovih remek-djela. Te godine, naime, Alen snima Ljubav i smrt, jedan od svojih rijetkih filmova čije mjesto radnje nije u Njujorku i jednu od genijalnijih filmskih varijacija na ruske klasike, prvenstveno na Dostojevskog i Tolstoja. Znalci će, međutim, u filmu prepoznati i aluzije na Uspenskog i Nabokova te Prokofjevljevu muziku. Dvije godine kasnije pojavljuje se Eni Hol, film koji neki smatraju Alenovim magnum opusom. Činjenica je da je za ovaj film Alen dobio Oskara za režiju i originalni scenarij, a bio je nominiran i za glavnu mušku ulogu. Ova bittersweet urbana romansa zbilja je dobra paradigma Alenove maestralnosti. Ljubavne zgode i nezgode u njujorškim intelektualnim krugovima, duhovite diskusije koje se dotiču i sporta i egzistencijalističke filozofije, originalne formalne intervencije (nezaboravna je scena u kojoj se pojavljuje Maršal Mekluan) – sve je to obilježilo i naredne filmove.

OD MENHETNA DO BRODVEJA: Niska sjajnih filmova koje je Alen potpisao od kraja sedamdesetih do pred kraj osamdesetih zbilja je impresivna: od fascinantnog crno-bijelog Menhetna (1979), preko briljantnog Zeliga (1983) i jednog od najduhovitijih "postmodernih" istraživanja "nivoa realnosti" – filma Purpurna ruža Kaira do njegovog, po većini sudova, najboljeg filma – Hana i njezine sestre. Ispostavilo se također da je ovaj film predstavljao jedan od Alenovih vrhunaca i u komercijalnom smislu. Ljubavne igre Alenovih protagonista boje se ovdje sve tamnijim bojama, usprkos izvrsnom humoru atmosfera koja vlada ovim filmom pomalo je nalik na one Krležine stihove: samoća prazna jesenja, a biva sve jesenije. Nekoliko Alenovih filmova neposredno nakon Hane i njezinih sestara nije bilo dočekano odveć blagonaklono: s jedne strane zbog perfekcije remek-djela koje im je prethodilo, a s druge pak zbog manje važnosti humora u filmovima poput Sijenki i magle iz 1992. A opet, iste te godine pojavljuje se još jedan od Alenovih vrhunaca – film Muževi i žene, a onda godinu za godinom, u furioznom alenovskom ritmu, dolaze redom vrhunski filmovi: Ubistvo na Menhetnu (1993), Meci nad Brodvejom (1994), Moćna Afrodita (1995), Svi kažu: Volim te (1996), Dekonstruirajući Hari (1997) te Slava (1998). Nema na svijetu režisera koji je sredinom devedesetih snimio toliko dobrih filmova; nema zapravo na svijetu režisera koji je uopće snimio toliko dobrih filmova. Kraj dvadesetog i početak dvadeset prvog stoljeća Alen, naravno, dočekuje radno, a filmovi poput Sitnih prevaranata, Prokletstva škorpiona ili Melinde i Melinde pokazuje kako je na pragu osme decenije života Alen umjetnički življi nego mnogi tridesetogodišnjaci.

EVROPSKI AMERIKANAC: Alenov značaj je višestruk. Sudeći prema ogromnom dijelu suvremene filmske industrije, celuloidni junaci koji su pokorili svijet imaju zapravo nepopravljivo uske interese. Vudi Alen napučio je svoju filmografiju protagonistima koji su, eto, čitali Sartra ili Spinozu, odnosno gledali Bergmana ili Kurosavu, protagonistima s kojima se može identificirati određen tip pasioniranih filmofila. Vudi Alen je također jedan od rijetkih suvremenih režisera koji ne misli da priče o ljubavi završavaju u tinejdžerskim godinama; u vrijeme kad se etiketa ljubavnog filma lijepi gotovo isključivo za tinejdžerske romantične komedije, Vudi Alen snima ozbiljne, realistične i duhovite ljubavne filmove sa odraslim protagonistima, a i kad "uđe" na skoro pa teen teren (Ljubav i sve ostalo) pokazuje apsolutnu superiornost. Također, Alen je i jedan od rijetkih filmaša koji ima ono što Danilo Kiš naziva svest o formi: i u svom najrutinskijem filmu on je formalno inventivniji od najmanje devedeset posto svojih kolega. Sa ovim u vezi je još jedna karakteristika Alenovih filmova: njihovi junaci često su umjetnici, pisci ili režiseri, tako da određena autopoetička pitanja Alen maestralno varira s fantastičnom lakoćom. Alen je uspio da u filmskoj umjetnosti bude ono što su u književnosti Pol Oster ili Edgar Alan Po, da bude, dakle, evropski Amerikanac, američki umjetnik voljen, slavljen i hvaljen u Evropi, naročito u Francuskoj. (Ni ova činjenica nije ostala pošteđena od Alenovog autoironičnog komentara: "Više sam cijenjen u Francuskoj nego u svojoj domovini; mora da su titlovi nevjerovatno dobri." Film Holivudski svršetak na ovom je planu još otrovniji: film slijepog režisera u Francuskoj postaje hit.) Teme koje, recimo, veliki skandinavski režiseri obrađuju u ključu težine, Vudi Alen prepušta lakoći.

SLABOSTI I SNAGA: Na kraju valja reći da je Alen skoro kao neki dalekoistočni mistik svoje slabosti pretvorio u snagu. Stidljivost i neuroze pretvorio je u vlastiti trademark, od fizionomije klasičnog "knjiškog moljca" načinio je seks simbol (časopis "Empire" ga je izabrao među stotinu najseksipilnijih filmskih zvijezda svih vremena) – neurotičnom intelektualcu kojeg tumači Alen pred noge već decenijama padaju fatalne žene, od Margo Hemingvej do Šarliz Teron; čovjek zahvaljujući kojem su na filmska platna širom svijeta stigla imena poput E. E. Kamingsa ili Berklija često izjavljuje da više od sve moguće "visoke kulture" voli piti pivo, jesti ćufte i gledati bejzbol. Alen zna ono što je znao i Šekspir: umjetnost je prije svega zadovoljstvo, umjetnost ne smije biti dosadna. Alen to zna i kao režiser, i kao glumac, i kao pisac, i kao muzičar. Divlji bluz, džez dokumentarac Barbare Kople iz 1997. godine, prikazuje turneju Vudija Alena i njegovog džez-benda po Evropi. Iz ovog se filma jasno vidi da Vudi Alen u gotovo svim svojim tipičnim ulogama (ono što filmske enciklopedije zovu Woody Allen character) zapravo i ne glumi, odnosno da glumi samog sebe: scene u avionu, na pozornicama, u hotelima otkrivaju nam istog onog duhovitog, neurotičnog, pomalo smušenog alenovskog junaka iz njegovih igranih filmova. A ipak, definitivno najbolja scena u ovom filmu jest ona završna: šezdesetdvogodišnji Alen i njegova supruga Sun Ji Previn dolaze u posjetu Alenovim starim roditeljima. I tu čovjek jasno vidi da bi Alenovi roditelji, usprkos silnim Oskarima i silnim novcima, usprkos činjenici da im je sin jedan od globalno najvažnijih umjetnika, više voljeli da je on postao neki solidan apotekar i da se oženio nekom lokalnom Jevrejkom. Kako ono reče Dostojevski na početku trećeg dijela Idiota: odsustvo originalnosti se svuda, u cijelom svijetu, od pamtivijeka smatralo uvijek kao glavna osobina i najbolja preporuka za čovjeka i najmanje devedeset devet posto ljudi (ali to je najmanje) oduvijek je bilo toga mišljenja. A opet, i ako je Dostojevski u pravu, onaj preostali jedan posto nikada prije nije bio toliko velik. Za tih suvremenih jedan posto, za one kepotovske happy few, Alen je snimio nekoliko desetina sjajnih filmova – opus bez premca u svjetskoj kinematografiji. Sretan, dakle, bio sedamdeseti rođendan Vudiju Alenu!

Muharem Bazdulj
Antrfile: S. Rakezić