U Novom Sadu, na petrovaradinskoj steni iznad leve obale Dunava, nalazi se Petrovaradinska tvrđava, jedna od najočuvanijih tvrđava u Evropi i remek-delo barokne vojne arhitekture. Danas je ona svetski poznata građevina zahvaljujući pre svega Egzitu, jednom od najznačajnijih evropskih muzičkih festivala, koji se ovde održava od 2001. godine.

Na mestu današnje Petrovaradinske tvrđave postojalo je ljudsko stanište još u paleolitu, a prvo utvrđeno naselje potiče iz mlađeg bronzanog doba, iz vremena tzv. Vučedolske kulture. Zna se da su ovde zatim boravili Kelti, koje su smenili Rimljani i sagradili tvrđavu pod imenom Kuzum. Nju su potom u V veku razorili Huni, da bi kasnije Vizantinci na istom mestu izgradili svoje utvrđenje – Petrikon. Prva naznaka današnjeg Petrovaradina potiče iz 1235. godine, kada je ugarski kralj Bela IV dozvolio katoličkim monasima iz reda cistercita, Francuzima, da na ostacima Kuzuma podignu opatiju Belakut. U vreme najezde Tatara, monasi su Belakut zaštitili utvrđenjem. Pre sedam godina, tokom rekonstrukcije komunalne infrastrukture, pronađeni su ostaci naselja i crkve iz tog perioda.

Zidanje novog utvrđenja inicirano je približavanjem Turaka krajem XV veka: Ugarska je u Petrovaradinskoj tvrđavi videla dobro mesto za odbranu. Kad su je 1526. godine napali Turci, 4000 vojnika pod komandom Pavla Timorija odolevalo je dve nedelje pred, kaže se, desetostruko brojnijim napadačem, ali im ipak nije uspelo da je odbrane od minskog napada. Petrovaradin je bio pod Turcima sledećih vek i po. Turski putopisac Evlija Čelebija Petrovaradinsku tvrđavu ovako je opisao: "Grad Varadim leži na obali reke Dunav, njegova citadela ima šestougaoni oblik a nalazi se na jednom visokom brdu koje se diže nebu pod oblake. To je nepristupačan, čvrst i u istinu star grad... Grad ima sedam velikih kula, svi bastioni izgrađeni su skladno... U tvrđavi ima svega dve stotine daskom pokrivenih kuća bez ograda i bašta, zatim Sulejman-hanova džamija, skladište municije i žitni ambari... Na jugoistočnoj strani nalaze se samo bregovi i po njima sve sami vinogradi."

Petrovaradin pod turskom vlašću ostaje sve do Velikog bečkog rata (1683–1699). Carska austrijska vojska ušla je u Petrovaradin 1687. godine i počela da ga raščišćava i gradi. Za taj posao određeno je oko 3000 vojnika. Tada je porušena stara srednjovekovna tvrđava i na njenom mestu 1692. postavljen kamen temeljac savremene tvrđave po tada najmodernijem sistemu gradnje fortifikacija. Svečanosti povodom početka radova prisustvovao je knez Kroja, zastupnik cara Leopolda I. Radovi su trajali, uz prekide, gotovo jedan vek.

Nov napad Turaka usledio je 1694. godine. Turska vojska je došla pred Petrovaradin iz pravca Beograda i Dunavom. Tvrđavu su bombardovali sa kopna i s reke, ali su nakon 23 dana opsade ipak morali da se povuku. Karlovački mir sklopljen 1699. godine bio je prilika da Austrijanci nastave radove na tvrđavi, i to prema projektima austrijskih vojnih inženjera Marsiljija, Kajzersfelda i Vamberga. Tvrđava je polako dobijala svoj sadašnji oblik. Radove je prekinuo novi austrijsko-turski rat 1716. godine, motivisan potrebom Turske da izmeni odluke Karlovačkog mira. Turci su opkolili Petrovaradin, ušančili se i počeli da ga bombarduju. Međutim, tokom noći princ Eugen Savojski izvršio je napad i bitka je sledećeg prepodneva rešena u korist Austrije.

Nakon sklopljenog mira u Požarevcu, granica između dve zaraćene zemlje je pomerena ka centralnoj Srbiji, pa je Petrovaradinska tvrđava izgubila na važnosti. Narednih nekoliko decenija na Tvrđavi su preduzimani samo najnužniji poslovi. Radovi su nastavljeni nakon 1739. godine, kada Turci zauzimaju Beograd. Po završetku radova 1780. godine, garnizon Tvrđave je brojao 4000 vojnika naoružanih sa 400 topova i barutnim magacinima koji su mogli da prime 20 tona baruta. Početkom XIX veka Petrovaradinska tvrđava bila je najjača i najsavremenije naoružana tvrđava Austrijske monarhije, koju su nazivali "Gibraltar na Dunavu". Ali, upravo u trenutku kad je konačno završena, okolnosti su se promenile i njena uloga počela je da opada. Petrovaradin tada postaje administrativno-vojni i špijunsko-obaveštajni centar sa vojnom komandom, a Tvrđava postaje predstraža austrijske carevine prema Balkanu. Revolucionarni događaji iz 1848. godine osetili su se i u Petrovaradinu: garnizon Tvrđave je prešao na stranu revolucionara Lajoša Košuta, pa su kontrarevolucionarne snage pod vođstvom bana Josipa Jelačića otvorile artiljerijsku vatru na grad i gotovo ga potpuno srušile. Između dva svetska rata u Kraljevini Jugoslaviji na Tvrđavi su smeštene kasarne, Vojno-vazduhoplovna škola i komanda Ratne rečne flotile. Posle Drugog svetskog rata, Tvrđava je bila u vojnom posedu do 1951. godine.

Danas je Petrovaradinska tvrđava jedna od najočuvanijih tvrđava u Evropi. Njena površina od 120 hektara podeljena je na tri nivoa: Gornju tvrđavu, Dvorožni bastion, odnosno Hornverk, i Donju tvrđavu. Dva spoljna utvrđenja uz reku, Mostobran i Ostrvsko uređenje, danas više ne postoje. Kompleks je objedinjen spoljnom linijom fortifikacionih objekata. Gornja tvrđava se nalazi na najvišoj koti, na mestu nekadašnjeg srednjovekovnog utvrđenja, i prepoznatljiva je po pet bastiona. Do nje se dolazi kroz tri zasvođene i bogato oblikovane kapije. Sačuvani objekti imaju novu namenu, pa je u zgradi Arsenala sada Muzej grada, Istorijski arhiv je u Jednostavnoj kasarni a njegov depo je u Leopoldovoj barutani; u Dugoj kasarni je hotel, restorani i saloni gradskog protokola su u Oficirskom paviljonu, poslastičarnice, kafei i stari zanati su u Provijantskom magazinu i Jednostavnoj kasarni. U kazamatima su Galerija tapiserija, Planetarijum i Džez klub, a Veliki ratni bunar je obnovljen. Horverk oblikuju dva bastiona spojena bedemima, a na njegovom prostoru sačuvane su Jednospratna kasarna, barutana sv. Elizabete i vodna stanica – u njima je sada Akademija umetnosti – zatim stražare, topovske šupe i konjušnice. Prostori u kazamatima dati su umetnicima na korišćenje, pa se na Petrovaradinu nalazi više od stotinu ateljea. U unutrašnjosti je sačuvan složen sistem podzemnih minskih galerija sa prislušnim tunelima, koji su sada deo ponude Muzeja grada, i Streljački i Konjički klub. Donja tvrđava je zaštićena petougaonom bastionom trasom. Unutar bedema smešteno je podgrađe, zbijeni gradić uskih uličica. Duž glavne ulice nalazili su se nekad svi najvažniji objekti civilne i vojne uprave i najreprezentativnije kuće visokih oficira i činovnika tvrđave građene u stilu baroka. Sad su tu stambeni i poslovni prostori. U nekadašnjem Franjevačkom samostanu je Vojna bolnica koja radi od 1786. godine.

Petrovaradinska tvrđava je 1948. proglašena spomenikom kulture, a vojvođanske vlasti su je 1991. proglasile nepokretnim kulturnim dobrom od velikog značaja. Da je kategorisana kao dobro od nacionalnog a ne regionalnog značaja, Petrovaradinska tvrđava bi mogla da bude deo liste Uneskove baštine sveta.

Sonja Ćirić