Lični stav – Povodom sahrane dr Pavla Arsena Karađorđevića Konkordat, banovina, antisemitizam i Trojni pakt Dok je Pavle Karađorđević bio knez Kraljevine Jugoslavije nije došlo samo do pristupanja Trojnom paktu nego i do potpisivanja konkordata sa Vatikanom, "krvave litije" u Beogradu, do stvaranja Banovine Hrvatske i uvođenja dva zakona uperena protiv "osoba jevrejskog porekla". Ukratko: njegova politika bila je u sukobu sa Srpskom pravoslavnom crkvom, interesima delova srpskog naroda i antisemitska

piše: Ivan Ivanji

Neki ga i danas nazivaju knezom. Bio je to nesumnjivo u Kraljevini Jugoslaviji. Srbija je sada republika, zvanično u njoj ni po kojem zakonu nema više prinčeva, kneževa, prestolonaslednika, grofova, barona ili bilo kakvih plemića. Za mene je upravo sahranjeni poslednji regent Kraljevine Jugoslavije dr Pavle Arsena Karađorđević, istoričar umetnosti, koji je stekao počasni doktorat Univerziteta u Oksfordu.

Povodom njegove sahrane mnogi su izjavljivali da istoriju treba poznavati, da narod koji ne poznaje svoju prošlost nema budućnost. Slažem se. Međutim, u brojnim napisima povodom prenosa posmrtnih ostataka jednog dela porodice Karađorđević u Srbiju nekoliko bitnih istorijskih činjenica ili je samo ovlaš ili uopšte nije spomenuto.

Na osnovu testamenta kralja Aleksandra u slučaju njegove smrti pre punoletstva njegovog najstarijeg sina Petra, regenstvo je sastavljeno od kneza Pavla Karađorđevića, dr Radovana Stankovića i dr Ive Perovića, ali je Pavle nesumnjivo imao ključnu ulogu.

Podsetio bih da u vreme tog regenstva nije došlo samo do pristupanja Trojnom paktu nego i do potpisivanja konkordata sa Vatikanom, što je dovelo do "krvave litije" u Beogradu, demonstracije predvođene Srpskom pravoslavnom crkvom, koju je Žandarmerija nasilno razbila, do stvaranja Banovine Hrvatske, što je značilo prekrajanje onakve Jugoslavije, kakvu je Pavle preuzeo posle pogibije svog brata od strica, kralja Aleksandra, a takođe i uvođenje dva zakona uperena protiv "osoba jevrejskog porekla", kako se to u tadašnjim državnim aktima službeno nazivalo.

KONKORDAT I KRVAVA LITIJA: Knez Pavle je 1937. godine poveo pregovore o sređivanju odnosa između Rimokatoličke crkve i države. Tadašnji patrijarh i Srpska pravoslavna crkva tome su se oštro protivili i ušli u direktan sukob sa vladom i Pavlom. Na dan zasedanja Skupštine na kojoj se raspravljalo o konkordatu – specijalnom ugovoru koji Vatikan sklapa sa suverenim državama – 19. jula 1937. godine, zakazani su i molepstvije za obolelog patrijarha Varnavu (Rosića) i litija, koja je trebalo da krene od Saborne crkve, prođe Knez Mihailovom ulicom i dođe do Crkve Svetog Save. Uprava Beograda je zabranila prolaženje povorke tom trasom, ali ona je ipak krenula, predvodio ju je mitropolit Dositej, koji je zamenjivao bolesnog patrijarha, za njim je išlo sveštenstvo u odorama. Žandarmerija je sa bajonetima nataknutim na puške tu demonstraciju srpskih vernika usred Beograda razbila batinama, posle se o tom događaju govorilo kao o "krvavoj litiji". Pretučen je i episkop šabački Simeon, a povređeno je nekoliko narodnih poslanika, koji su se priključili protestu protiv vlade i regenta. O tome svedoči burna rasprava u Skupštini. Patrijarh Varnava je preminuo. Govorilo se da je otrovan. Da li jeste ili nije, sve do dana današnjeg nije ni potvrđeno, ni definitivno opovrgnuto. Konkordat je 23. jula izglasan u Skupštini sa 166 glasova za i 129 protiv. Sveti arhijerejski sabor naredio je zatvaranje svih hramova SPC-a i objavio da se Crkva nalazi "u stanju gonjenja" od 26. jula, ali ta mera ipak nije sprovedena.

BANOVINA HRVATSKA: Knez Pavle je 5. februara 1939. godine umesto Milana Stojadinovića za predsednika vlade postavio Dragišu Cvetkovića, a za potpredsednika Vlatka Mačeka. Njih dvojica su se sporazumeli o prekrajanju Kraljevine Jugoslavije, koja se od 1929. sastojala od devet banovina, tako što je uz značajnu podršku regenta 26. avgusta 1939. doneta Uredba o Banovini Hrvatskoj. Ona je nastala spajanjem dotadašnje Savske i Primorske banovine, a dodati su srezovi Brčko, Derventa, Dubrovnik, Fojnica Gradačac, Ilok, Šid i Travnik. Obuhvatila je površinu od 65.456 km². (Poređenja radi: Republika Hrvatska danas obuhvata 56.542 km², znači, površinom je primetno manja od Banovine Hrvatske pod regentstvom Pavla Karađorđevića.) Ovim sporazumom svejedno nije bila zadovoljna nijedna strana – srpska, jer je niz srezova sa srpskom većinom dospeo u novostvorenu "poludržavu", a hrvatski radikalniji političari jer su im apetiti išli i ka zapadnoj Bosni, Baranji i Severnoj Bačkoj.

ANTISEMITIZAM: Dok su pomenuta dva politička čina obrazlagana željom da se prevaziđe nemir među hrvatskim političkim partijama u Kraljevini Jugoslaviji, nije mi jasno čime je izazvana potreba da se pod regenstvom Pavla Karađorđevića antisemitizam izrazi i državnom politikom. Po ugledu na zakonodavstvo Hitlerove Nemačke, 16. septembra 1939. godine donete su dve uredbe.

Prva je "Uredba o merama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja radnji sa predmetima ljudske ishrane" ("Službene novine Kraljevine Jugoslavije", 5. oktobra 1939). Sastoji se od samo sedam članova. Prvi u celosti glasi: "Trgovačke radnje koje se bave prometom na veliko sa predmetima ljudske ishrane, bez obzira na to da li su njihovi imaoci fizička ili pravna lica, podvrgavaju se reviziji ako su imaoci radnji Jevreji. Kao radnje Jevreja smatraće se sve one radnje čiji su vlasnici ili suvlasnici na dan stupanja na snagu ove uredbe Jevreji ili čiji je kapital u celini ili većim delom u rukama Jevreja. Akcionarska društva, društva sa ograničenom odgovornošću i zadruge smatraće se kao jevrejske i onda ako su uprava, direktori i prokuriste društva, odnosno zadruge, većim delom Jevreji. Reviziju će izvršiti nadležne opšte upravne vlasti drugog stepena, odnosno Uprava grada Beograda na njenom području." U članu dva se propisuje način likvidacije tih preduzeća: "Protiv ove odluke nema pravnog leka." Članom četiri priprećene su kazne do dve godine zatvora i do 500.000 dinara.

Istog dana doneta je i "Uredba o upisu lica jevrejskog porekla za učenike univerziteta, visokih škola u rangu univerziteta, viših srednjih, učiteljskih i drugih stručnih škola". Ona je kratka, ima samo četiri člana, dovoljno je doslovno navesti prvi: "Na univerzitetima, visokim školama, srednjim, učiteljskim i drugim stručnim školama može se upisati samo određen broj učenika jevrejskog porekla. Ovaj broj odrediće se tako da bude prema broju ostalih učenika ovih škola u onoj razmeri u kojoj se nalazi broj državljana jevrejskog porekla prema broju ostalih državljana. Vrhovna školska vlast nadležna za svaku pojedinu vrstu škola odrediće prema stavu 1 ovog člana koliko se učenika jevrejskog porekla školske godine 1940/41 može upisati u prvu godinu, odnosno u prvi razred na pojedinim fakultetima i ostalim školama. Na učenike jevrejskog porekla upisane u ostale godine, odnosno razrede, neće se primenjivati stav 1 ovog člana."

Septembra 1939. godine u tadašnjem Petrovgradu, današnjem Zrenjaninu, krenuo sam u drugi razred gimnazije (tada je osnovna škola trajala samo četiri godine, gimnazije i ostale srednje škole su se nadovezivale sa još osam). Moj otac, lekar, pozvao me je u sobu pred ordinacijom, koju smo nazivali bibliotekom. To je činio kad bi hteo da razgovara sa mnom o nečem ozbiljnom.

Pokušao je da mi objasni šta je taj "numerus klauzus", koji je tom uredbom upravo uveden za škole u Jugoslaviju i da to pogađa i mene, da ću imati poteškoća da nastavim školovanje, a pogotovu jednog dana da upišem fakultet. Sa svojih nepunih dvanaest godina nisam to ozbiljno shvatio, izjavio sam: "Onda ću postati kapetan broda!"

Problem sa upisom na Univerzitet nisam imao, jer sam pre nego što sam dospeo blizu doba za upis, apsolvirao Aušvic i Buhenvald.

TROJNI PAKT: O pristupanju Jugoslavije Hitlerovom ratnom savezu pod regentstvom Pavla Karađorđevića nemam šta da dodam poznatim činjenicama, o kojima se u poslednje vreme dovoljno često diskutovalo. Jugoslavija je 25. marta pristupila silama fašizma, začetnicima svetskog rata, a pučom 27. marta je tu odluku odbacila i stala na stranu budućih pobednika, antifašističke koalicije. Što reče Čerčil, ona je "našla svoju dušu". Nasilnim smenjivanjem Pavla formalno je za kralja proglašen nepunoletni Petar Aleksandra Karađorđević, otac današnjeg pretendenta, a nikako prestolonaslednika, Aleksandra Petra Karađorđevića. Knez Pavle se sklonio u Grčku, gde su ga britanske vlasti internirale i potom uputile u Keniju.

U vezi sa politikom regenta Pavla, o sporazumu sa Vatikanom, o kapitulaciji pred Mačekovim zahtevima i stvaranju banovine, koja je na neki način prethodila "Nezavisnoj državi Hrvatskoj", kao i o donošenju antijevrejskih zakona, jednostavnije rečeno, sukobom njegove politike sa Srpskom pravoslavnom crkvom, interesima delova srpskog naroda, koji su se našli u Banovini Hrvatskoj i Jevrejima, predlažem da se prvo sagledaju činjenice, što nije nimalo teško, jer dokumenti postoje, a da se tek zatim zauzme sopstveni stav.