Kultura sećanja – Beogradska operacija:
Pravda za Šestu ličku diviziju

Oslobođenje Beograda jedna je od najvećih i najznačajnijih bitaka na Balkanu u Drugom svetskom ratu. Trajala je od 12. do 20. oktobra 1944. kao deo opsežnog plana Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije i Prve armijske grupe NOVJ, nadovezujući se na operacije u istočnoj Srbiji i nastavljajući gonjenjem neprijatelja kroz Srem. Združene jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) i Crvene armije nanele su nemačkoj Armijskoj grupi Srbija težak poraz, oslobodile su Beograd i veliki deo Srbije. U svemu ovome ogroman doprinos je dala i Šesta lička proleterska divizija "Nikola Tesla". Ipak, i pored teške i herojske borbe protiv okupatora, za nju je vezano najviše kontroverzi i kleveta

Naredbom Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ) broj 95 formirane su 22. novembra 1943. na području Glavnog štaba NOP i DV Hrvatske tri divizije – Šesta lička, Sedma banijska i Osma kordunaška divizija, kao i Prvi hrvatski korpus, u čiji su sastav ušle tada formirane divizije.

Naredbom o formiranju Šeste ličke divizije u njen sastav ušle su Prva i Druga udarna i Deveta brigade NOV Hrvatske, koje su tada preimenovane u Prvu ličku, Drugu ličku i Treću ličku brigadu. Sve one u to vreme bile su van Like – Prva lička u rejonu Veljuna na Kordunu), Druga lička brigada u rejonu Cetingrad – Velika Kladuša, a Treća lička brigada u rejonu Bosanskog Grahova pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba.

Brigade Šeste divizije imale su tada ukupno 3229 boraca, od kojih se po brojnosti u ljudstvu izdvajala Treća lička, a po naoružanju Druga lička. Za komandanta divizije postavljen je Srđan Manola, koji je na toj funkciji ostao do marta 1943, kada ga je zamenio Đoko Jovanić, koji će na toj funkciji ostati do kraja rata. Prvi politički komesar bio je Rade Žigić da bi ga na toj funkciji redom nasledili Živan Dimitrijević, Dragoslav Mutapović i Nikola Pejinović. Štab divizije bio je podređen Štabu Prvog hrvatskog korpusa, na čijem čelu su se nalazili – komandant Ivan Gošnjak i politički komesar Većeslav Holjevac.

Brojno stanje Šeste ličke divizije se od njenog formiranja novembra 1942. do oktobra 1944, kada je u njen sastav stupila 22. srpska kosmajska brigada i kada je popunjena novim borcima, kretao od tri do četiri i po hiljade boraca – ovo se pre svega odnosi na broj boraca u borbenom stanju, s obzirom na izuzetak iz oktobra 1943, kada je ukupan broj boraca divizije iznosio 4971, od čega je 3871 borac bio u borbenom stanju. Septembra 1944. godine, prilikom dolaska na Zlatibor i uoči početka Bitke za Srbiju, divizija je po brojčanom stanju boraca pala na svega 2400 boraca, usled teških borbi tokom Drvarske operacije i iscrpljujućeg marša od Glamoča do Priboja.

Od oktobra 1944. godine, sa prilivom novih boraca, pre svega onih iz 22. srpske kosmajske brigade, do odlaska na Sremski front krajem oktobra, broj boraca u diviziji je gotovo konstantno rastao. Zbog teških gubitaka, divizija je privremeno bila povučena sa fronta, da bi prilikom odluke o povratku divizije na front, ona dostigla svoj vrhunac po broju boraca – 16.605, od kojih je samo njih 8055 prisustvovalo smotri u Zagrebu 16. maja 1945. kako zbog stradanja boraca tokom teških borbi na frontu, tako i zbog odluke o reorganizaciji i prekomandi boraca iz divizije.

Kada je reč o nacionalnom sastavu divizije, Šestu ličku diviziju su činili borci srpske nacionalnosti (95,7 odsto u decembra 1942. i 96,3 odsto marta 1943). Mada je to stanje variralo, nije ga mnogo promenilo ni stvaranje čisto hrvatskog Prvog ličkog bataljona "Matija Gubec" (rasformiran 15. 10. 1943), kao ni izvestan broj italijanskih pripadnika divizije nakon kapitulacije fašističke Italije. Uglavnom, u Šestoj ličkoj diviziji apsolutnu su većinu činili srpski borci, s tim da se po dolasku u Srbiju taj procenat boraca Srba dodatno uvećao.

U periodu između decembra 1942. i marta 1943. procenat članova Komunističke partije Jugoslavije u jedinici je gotovo udvostručen sa 9,5 na 18,1 odsto (sa 367 na 533). Broj onih koji su se nalazili izvan partije konstantno je iznosio iznad 50 odsto. Apsolutnu većinu boraca Šeste ličke divizije činili su seljaci, manji deo je pripadao radničkoj klasi, dok je broj onih lica sa srednjom ili višom stručnom spremom bio gotovo zanemarljiv.

RATNI PUT DO DOLASKA U SRBIJU

Nakon osnivanja, jedinice divizije su krajem novembra 1942. učestvovale u zajedničkim dejstvima Prvog bosanskog i Prvog hrvatskog korpusa u dolinama reka Sane i Une. Prva i Druga lička brigada u sadejstvu sa dve brigade Sedme banijske divizije od 26. do 29. novembra 1942. napadaju ustaško-domobranski garnizon u Dvoru na Uni, ali ga nisu uspele zauzeti zbog intervencije jačih neprijateljskih snaga iz Kostajnice.

Nakon ovih događaja, jedinice Šeste ličke se koncentrišu u Lici. Početkom 1943, u toku operacije "Vajs I", odnosno početne faze Četvrte neprijateljske ofanzive, u veoma teškim uslovima Šesta lička usporava nadiranje dve italijanske divizije koje su pokušavale zajedno sa četnicima i ustašama da prodru na oslobođenu teritoriju Like i dalje prema Bosanskom Petrovcu. Potom, u martu i aprilu 1943, jedinice Šeste ličke divizije prelaze u kontraofanzivu na širokom području od Knina do Otočca, oslobađaju delove severne Dalmacije i čitavu Liku izuzev Gospića (gde je narednih mesec dana ustaško-domobranska posada držana u blokadi) i potpuno uništavaju ličku železničku prugu.

Maja 1943. Druga lička brigada odlazi na teren Knina, gde do početka septembra uspešno vodi borbe protiv italijanskih, ustaških i četničkih snaga, zauzima nekoliko mesta, poput Kijeva i Vrlike. Zatim sa jedinicama Prve proleterske divizije, u čiji je sastav prethodno ušla, krajem novembra i početkom decembra 1943. učestvuje u borbama kod Travnika i Zenice, zatvarajući na taj način prilaz prema oslobođenom Jajcu u kome je tada zasedao AVNOJ.

Od sredine decembra 1943. do sredine januara 1944. borci Šeste ličke divizije vode više teških borbi, najviše protiv Nemaca, ali i protiv snaga NDH i četnika u Srednjoj Bosni i Bosanskoj Krajini. Posebno se ističu u borbama u rejonu Mrkonjić Grada protiv nemačkih snaga koje su od Banjaluke i Mrkonjić Grada prodirale ka Glamoču, zbog čega je vrhovni komandant NOVJ Josip Broz Tito izrazio zahvalnost celokupnom sastavu divizije.

Još veće priznanje za Šestu ličku diviziju stiglo je 19. marta 1944. godine, kada je ukazom Vrhovnog štaba NOVJ i POJ proglašena proleterskom i dobila naziv po slavnom Ličaninu, naučniku Nikoli Tesli. Ovim je napravljen presedan u dotadašnjoj praksi NOVJ, s obzirom na to da su divizije do tada postajale proleterske samo tako što bi to prethodno postale njihove brigade.

Početkom aprila 1944. jedinice Šeste ličke prikupljene su u širem rejonu Drvara sa ciljem zatvaranja pravca od Srba i Bosanskog Petrovca i neposrednog obezbeđenja NOVJ i POJ. Prilikom nemačkog desanta na Drvar, Treća lička brigada se sa položaja kod Trubara i Resanovca prebacila ka Drvaru, gde je zajedno sa Pratećim bataljonom Vrhovnog štaba, Prvim bataljonom Prve ličke brigade i Prvim bataljonom Treće dalmatinske brigade vodila veoma oštre borbe protiv nemačkih padobranaca i onemogućila ih u nameri da likvidiraju Vrhovni štab NOVJ i POJ. Zahvaljujući iskazanoj hrabrosti za vreme ove ratne operacije u kojoj su spasli i život vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita stvoren je svojevrsan kult ove divizije: "Kad je bila borba kod Drvara – Šesta lička spasila Maršala!" Nakon završetka ove operacije, Šesta lička nakon borbi sa nemačkim snagama u rejonu Glamoča, 20. jula 1944. kreće preko Bosne, Crne Gore i Sandžaka i krajem avgusta konačno stiže u zapadnu Srbiju.

BEOGRADSKA OPERACIJA

Često se smatra da je jugoslovensko ratište bilo sporedno, poput italijanskog ili severnoafričkog, ali je po završetku severnoafričke kampanje godinu dana ranije dobilo na važnosti. U centru pažnje je bila Srbija: Saveznici, Nemci i četnici imali su sopstvene koncepcije i ciljeve, koje su nameravali da realizuju tokom Bitke za Srbiju. I Titov Narodnooslobodilački pokret je bio svestan da bez oslobođenja Srbije neće biti u mogućnosti da ovlada celokupnim jugoslovenskim prostorom. Ali, znali su i da to neće biti moguće bez podrške saveznika.

Kada je reč o Savezničkoj komandi Mediterana, njihov glavni cilj bio je prekidanje komunikacije između nemačkih formacija na Balkanu. To je dovelo do uspešne operacije "Nedelja pacova" (engl. Ratweek) koju su izvele krupne snage savezničkog vazduhoplovstva i posebno dodeljene snage NOVJ tokom prve nedelje septembra 1944.

Srbija je bila od velikog strateškog značaja i za Nemce koji su na Balkanu imali Drugu oklopnu armiju u Jugoslaviji i Armijsku grupu E u Grčkoj. Nemačka komanda Jugoistoka zato je nameravala da čvrsto drži i brani Srbiju. Prvobitna im je zamisao bila formiranje fronta na liniji Albanija–Skoplje–Đerdap, kako bi se onemogućilo spajanje NOVJ i sovjetskih snaga koje su nadirale ka istočnoj Srbiji i Banatu. Kako formiranje fronta na ovoj liniji nije uspelo, nemačke snage kretale su se iz Grčke prema Srbiji i Beogradu.

Glavni cilj Vrhovnog štaba NOV bio je prebacivanje partizanskih jedinica iz Bosne i Hercegovine i Crne Gore u Srbiju. Pre nego što će stupiti na tlo Srbije, Šesta lička divizija morala je da vodi ogorčene i žestoke borbe sa nemačkim snagama iz Druge oklopne armije i s kvislinškim jedinicama da bi se u noći između 29/30. avgusta 1944. kod sela Banja, u blizini Priboja, konačno prebacile preko Lima i prešle u Srbiju. Odmah se na Zlatiboru povezuje sa jedinicama Prve proleterske divizije sa kojima će na Jelovoj gori 9. septembra. 1944. naneti težak poraz četnicima Dragoljuba Mihailovića, posle kog se oni povlače u Bosnu.

POSLE ZAVRŠETKA BORBI: Pripadnici NOVJ

Ova pobeda je jedinicama Prve proleterske i Šeste ličke divizije otvorila put prema Valjevu: grad je oslobođen u borbama između 14. i 18. decembra. Šesta lička zatim nastavlja da prodire kroz Mačvu, oslobađa Vladimirce 4. oktobra, izbija na Savu i preseca komunikaciju Obrenovac–Šabac. Uoči Beogradske operacije njen sastav je popunjen borcima 22. Srpske kosmajske brigade.

Beogradska operacija predstavlja vrhunac Bitke za Srbiju i jednu od najznačajnijih bitaka na Balkanu tokom Drugog svetskog rata. Ono što Beograd izdvaja od ostalih glavnih gradova u Evropi, osim delimično Pariza, jeste to što su pored savezničkih sila u njegovom oslobađanju učestvovale i nacionalne vojne jedinice, s tim da je jugoslavenski pokret otpora daleko nadmašio onaj francuski.

Do septembra 1944. Sovjeti nisu iskazivali gotovo nikakvo interesovanje za događaje u Srbiji. Međutim, to se promenilo nakon ulaska Crvene armije u Rumuniju i Bugarsku i njihovog izlaska na granice Srbije i Jugoslavije. U potpunoj tajnosti, bez znanja i saglasnosti Britanaca, Tito sredinom septembra leti u Rumuniju, pa u Moskvu, gde između 21. i 28. septembra u nekoliko razgovora sa Staljinom pravi dogovor o zajedničkim operacijama. U istoriografiji se navodi da je Tito dobio veću podršku od one koju je očekivao: Staljin mu je obezbedio tenkovski korpus umesto jedne tenkovske divizije, a Sovjeti su formalno zatražili saglasnost za ulazak na teritoriju Jugoslavije od NKOJ-a, čime su dodatno učvrstili poziciju Tita i NOVJ.

U okviru Druge oklopne armije i Armijske grupe E, Nemci su na Balkanu imali oko 600.000 vojnika, ali su u Beogradskoj operaciji mogli da angažuju do 40.000 ljudi usled paralisanih komunikaciju i delovanja NOVJ širom Jugoslavije i Crvene armije. Cilj im je bio da drže Beograd kao širi mostobran koji je trebao biti branjen do dolaska pojačanja, Grupe "Štetner" sa istoka i Armijske grupe E iz Grčke. Tako glavni grad Jugoslavije postaje "Tvrđava Beograd", a sastoji se od spoljnog i neposrednog odbrambenog pojasa.

Sama Beogradska ofanziva trajala je od 11. do 22. oktobra 1944, a u užem smislu između 12. i 20. oktobra. U oslobađanju Beograda zajedno su učestvovale jedinice Crvene armije i Prva armijska grupa NOVJ, pod komandom generala Peke Dapčevića a u kojoj je važnu ulogu imala i Šesta lička proleterska divizija "Nikola Tesla" boreći se na više lokacija širom grada.

Prva etapa borbi počinje 11. oktobra sa glavnim ciljem zauzimanja prilaza Beogradu pre dolaska Grupe "Štetner", što je i realizovano u noći 13./14. oktobra. Zatim je pokrenut glavni udar Prvog proleterskog korpusa NOVJ u čijem sastavu se nalazila i Šesta lička, pod komandom Đoke Jovanića: ona je imala zadatak da napada Topčider i kreće se dolinom Topčiderske reke u pravcu Terazija i Kalemegdana kako bi se izolovale namačke snage na Čukarici; to je i učinjeno u sadejstvu sa crvenoarmejcima.

Do 15. oktobra oslobođen je najveći deo grada, a neprijatelj se držao samo na liniji železnička stanica "Dunav" – Botanička bašta – Narodna skupština – Terazije – zgrade ministarstava – Glavna železnička stanica i na Čukarici, gde su bile potpuno odsečene od ostalih nemačkih snaga u centru grada. Međutim, potpuno ovladavanje gradom će odložiti za nekoliko dana napad Grupe "Štetner" koji je počeo uveče 15. oktobra iz pravca Smedereva sa idejom da se preko Zvezdare spoji sa snagama u centru grada. Suočena sa velikom gubicima, Grupa "Štetner" 17. oktobra menja smer sa namerom da dolinom Topčiderske reke prodre u prestonicu. Neće im uspeti: veći deo je razbijen, a njen komandant general Štetner je poginuo u borbama na Avali 18. oktobra.

Pripadnici Šeste ličke divizije posebno su se istakli u veoma teškim borbama za zgrade ministarstava u Nemanjinoj ulici i u Ulici kneza Miloša, kada su pretrpeli gubitke od oko 200 poginulih i 250 ranjenih boraca, a zgrade ministarstava oslobođene su 19. oktobra. Posle oslobođanja najvećeg dela centra grada, Nemci se 20. oktobra prebacuju na levu obalu Save i time je Beograd oslobođen. No, već istog dana Šesta lička divizija bez Treće brigade prebacuje se preko mosta na Savi i učestvuje u slamanju nemačkog otpora i oslobođenju Zemuna 22. oktobra, čime je završena Beogradska operacija.

POSLEDICE: Pošta pored železničke stanice

ZAVRŠNE OPERACIJE I NASLEĐE

Početkom novembra 1944. godine u žestokim borbama na Sremskom frontu, jedinice Šeste ličke divizije trpe teške gubitke, zbog čega ih povlače u Beograd na sređivanje, odmor i popunu. Tada je izvršeno i prenaouružavanje sovjetskim naoružanjem. Popunjena i naoružana, divizija je januara 1945. prebačena na Sremski front u rejonu Šid–Adaševci. Nakon proboja u aprilu 1945. u sadejstvu sa različitim divizijama sada već Jugoslovenske armije (JA), Šesta lička oslobađa više hrvatskih gradova, poput Đakova Slavonskog Broda, Čazme, a 9. maja 1945. ušla je u Zagreb.

Na zagrebačkom Maksimiru 16. maja je održana svečana smotra divizije da bi 20. maja krenula u rodni kraj mnogih njenih boraca – Liku. Tu će se svi naći u junu 1945. Sve tri brigade Šeste ličke divizije odlikovane su Ordenom narodnog heroja, kao i nizom drugih odlikovanja. Ukupno 24 pripadnika jedinice odlikovana su Ordenom narodnog heroja, a pripadnik Šeste ličke je bila i supruga Josipa Broza Tita, Jovanka Budisavljević Broz. Danas u Beogradu deluje Udruženje boraca, potomaka i poštovalaca Šeste ličke proleterske divizije "Nikola Tesla" i 35. ličke udarne divizije.

Poslednjih decenija u bivšoj Jugoslaviji i u Srbiji na delu je istorijski revizionizam. U tom kontekstu su instrumentalizovana i streljanja posle oslobođenja u Beogradu, kada su pored kolaboracionista streljani nevini građani. Šesta lička suočena je sa optužbama da je prolila potoke nevine krvi Beograđana, na sve njih gledala kao na kolaboracioniste, prednjačila u otimanju stanova i slično. I pored nečasne uloge pojedinih njenih pripadnika, uglavnom visoko rangiranih oficira Ozne (Odeljenje za zaštitu naroda), to ni na koji način ne može umanjiti ulogu boraca divizije, kako u oslobođenju prestonice tako i mnogih drugih krajeva naše zemlje.

Drugi razlozi za anatemisanje Šeste ličke divizije mogu se naći u tome da je ona dala veliki doprinos u slamanju četničkih snaga u Srbiji, ali i to da je kao divizija sastavljena uglavnom od boraca rođenih van Srbije koji su pripadali "pogrešnom", antisrpskom pokretu otpora.

Negiranjem antifašizma, kao tekovine na kojoj počivaju moderna Evropa i svet, negira se jedna civilizacijska tekovina, ali se istovremeno nipodaštava i briše borba sopstvenog naroda protiv ovog zla moderne istorije.

Jovan Prica