Širenje afričke rase pčela u Americi je nesumnjivo jedan od najčudnijih bioloških fenomena našeg vremena. Za samo pola veka, koliko je proteklo od njihovog introdukovanja u Brazil, afričke pčele izvele su jednu od najspektakularnijh bioloških invazija zaposedajući munjevitom brzinom ogromna prostranstva Južne i Severne Amerike. Svuda gde se pojavila, afrička populacija je istisla odomaćene i neuporedivo brojnije evropske pčele (takođe introdukovane u Južnu Ameriku, ali u 18. veku), što je proizvelo katastrofalne posledice po pčelarstvo, poljoprivredu i bezbednost ljudi.

Priča o afrikanizovanim pčelama počinje 1956. godine kada su neke vladine agencije i privatne pčelarske kompanije iz Brazila pokrenule projekat poboljšanja produktivnosti evropske rase pčela na komercijalnim pčelinjacima, koji će, kako se ispostavilo, zauvek promeniti pčelarsku praksu u 17 država na dva kontinenta, od Sao Paula do juga SAD. Zbog čega su afričke pčele uopšte i prenete u Brazil?

Evropske pčele su veoma dugo bile prisutne u Brazilu, ali tamošnji pčelari nisu bili zadovoljni njihovom produktivnošću. Italijanska, crna ili kranjska pčela koje poreklo vode iz hladnijeg i sušnijeg evropskog regiona, nikada nisu uspele da se adaptiraju na vrelu i vlažnu brazilsku klimu, pa je nekim brazilskim „stručnjacima" palo na pamet da bi možda trebalo okušati sreću sa pčelama iz, takođe, tropskog regiona – ali sa druge strane Atlantika.

Kao vrsta koja će najbolje da „oplemeni" karakter evropske pčele izabrana je Apis mellifera adansonii, kasnije preimenovana u Apis mellifera scutelata, poreklom iz Južne Afrike. Vođa projekta kojeg je angažovala Vlada Brazila, čuveni genetičar dr Estevan Varvik Ker, otputovao je u Afriku kako bi odabrao matice iz najvitalnijih pčelinjih zajednica u Angoli, Mozambiku i Južnoafričkoj Republici, ali nijedna nije preživela promenu sredine.

MITSKI OSVAJAČI: Mikroskopski snimak afričke pčele

Ipak, u narednom pokušaju, jedna matica iz Tanzanije i 46 iz okoline Pretorije uspele su da prežive introdukovanje u Brazil. Ovih nekoliko matica najčešće se smatraju jedinim rodonačelnicama celokupne afrikanizovane populacije pčela u Novom Svetu. Međutim, danas se zna da su afričke pčele pristizale i nekim ilegalnim kanalima u Južnu Ameriku.

U svakom slučaju, od samo nekoliko afričkih matica nastala je afrikanizovana populacija koja će narednih decenija zagospodariti većim delom ovog kontinenta. Prema 40. izdanju pčelarske enciklopedije ABC & XYC of a Bee Culture iz 1990. godine, u Južnoj i Severnoj Americi je bilo oko četiri miliona afrikanizovanih pčelinjih zajednica – duplo više od ukupnog broja pčelinjih zajednica u SAD

U početku, naučnici su smatrali da će se ukrštanjem afričkih i evropskih pčela genetski „razblažiti" neželjene osobine pčela iz Afrike. S obzirom na to da je vrlo mala populacija afričkih pčela došla u kontakt sa neuporedivo većom populacijom evropskih pčela, činilo se logičnim da će afričke pčele vremenom postati sve manje i manje „afričke". U ranom periodu širenja, smatralo se da treba dopustiti neograničeno i neometano sparivanje i genetsku razmenu između rasa. Novi hibridni soj, nastao ukrštanjem evropskih matica i afričkih trutova, ubrzo je dobio naziv afrikanizovane pčele.

Razvoj molekularnih tehnika omogućio je detaljnije istraživanje novonastale populacije i kako su istraživanja odmicala, postajalo je, međutim, sve jasnije da sa konceptom produkcije hibridnih rojeva i „genetskog razblaživanja" afričkih pčela nešto nije u redu. U ovom kontekstu, posebno su bila važna istraživanja mitohondrijalne DNK (mtDNK), koja se, za razliku od DNK ćelijskog jezgra (nasleđuje se od majke i oca), nasleđuje isključivo od majke.

Pošto su pčele-hibridi u tropskom pojasu nastale od evropskih matica i afričkih trutova njihove ćelije bi trebalo da sadrže mtDNK evropskih pčela. Međutim, krajem osamdesetih godina 20. veka dr Debora Smit sa Univerziteta u Kanzasu i dr Glen Hal sa Univerziteta u Floridi otkrili su da je 97 odsto pčelinjih zajednica uzorkovanih u mnogim oblastima Južne Amerike sadržalo isključivo afričku mtDNK. Postojalo je samo jedno moguće objašnjenje ovakvog ishoda: pčelinje zajednice koje su poticale od evropskih matica i afričkih trutova su jednostavno iščezle

Kako je ovo moglo da se dogodi? Novonastale hibridne zajednice „bežale" su sa gajenih pčelinjaka u divljinu gde nisu uspevale da opstanu. Tako je iščezla i evropska mtDNK, a afričke zajednice sklonije češćem rojenju i velikim migracijama zauzimale su upražnjenu ekološku nišu. Možda najbolji primer predstavlja meksičko poluostrvo Jukatan, gde su sredinom osamdesetih godina 20. veka afričke pčele došle u kontakt sa ogromnom populacijom evropskih pčela. U to vreme na Jukatanu je prosečan broj košnica (sa evropskim pčelama) po kvadratnom kilometru bio među najvišim u svetu. Međutim, afričke pčele su za samo 12 godina praktično istisle ogromnu evropsku populaciju, koja je danas prisutna u samo 20 odsto košnica na Jukatanu.

Iako je ispitivanje mtDNK otkrilo neke zagonetne detalje o uzrocima iščezavanja evropskih pčela, slika još nije bila kompletna. Da bi se u potpunosti shvatila genetska struktura neke populacije, neophodno je bilo uzeti u razmatranje i DNK ćelijskog jezgra, koja sadrži genetski materijal oba roditelja. Iako je, u zavisnosti od metodologije istraživanja, bilo nekih odstupanja, svi rezultati otkrili su jedan ustaljeni model: na afričku populaciju prenosio se relativno mali broj gena evropskih pčela, koji se vremenom još više smanjivao.

Pokazalo se zapravo da je današnji afrikanizovani hibrid genetski skoro identičan afričkom pretku Apis mellifera scutelata. Iznenađujuće je koliko se malo evropskog genetskog materijala prenelo na afrikanizovanu populaciju, imajući u vidu zanemarljivo mali broj matica prenetih iz Afrike u Brazil u odnosu na mnogobrojnost evropske pčelinje populacije, kao i relativno kratak period od pola veka tokom kojeg traje ukrštanje.

I pored kontinuiranog ukrštanja sa evropskim pčelama, afrikanizovane pčele uglavnom su „zadržavale" afrički genom. Uz to, u najvećem delu areala rasprostiranja u Novom Svetu, one su prema gotovo svim biološkim karakteristikama ostale potpuno „afričke": prema agresivnosti, načinu formiranja gnezda, rojenju i velikoj mobilnosti. Njihova sposobnost da zadrže izvornu afričku prirodu i da genetski istisnu ogromnu populaciju evropskih pčela jedan je od najčudnijih i najmisterioznijih bioloških fenomena.