Spomenici socijalizma i NOB-a:
Tito u podrumu Akademije

Više desetina hiljada turista koji svake godine dođu u Beograd kako bi se upoznali sa intrigantnom baštinom NOB-a i na njoj izrasle socijalističke Jugoslavije, sa lakoćom će u nekadašnjoj Titovoj prestonici pronaći spomenik autokrati iz Azerbejdžana, Gajdaru Alijevu, koji je podignut u nedavno obnovljenom parku Tašmajdan. Gde se danas nalaze i u kakvom su stanju spomenici Titove Jugoslavije

U mračni podrum velikog zdanja Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) stiže se direktno iz prostranog, svetlom obasjanog foajea, koji krasi bronzana kompozicija "Nauka i umetnost" vajara Đorđa Jovanovića, što je samo deo bogate baštine najstarije srpske naučne ustanove. Tokom jednog perioda njene istorije, po zidovima u Akademiji moglo se videti i nekoliko umetničkih portreta Josipa Broza Tita, koji su u odgovarajućem trenutku sklonjeni u podzemlje. Jedan od njih je i ulje akademika Paje Jovanovića iz 1947, koje prikazuje maršala u sedećem položaju, a koji je danas u podrumu Akademije.

Na desetine hiljada drugih Titovih portreta, reprodukcija i postera, iščezlo je na sasvim sličan način ne samo iz Akademije nego iz svih školskih učionica, kancelarija i drugih javnih prostora. Neke manje Titove biste koje su rasejane po otpadima, pijacima i buvljacima, doživele su sasvim bizarnu sudbinu, završivši čak i u privatnim mauzolejima. U kakvim podrumima se Titovi portreti još čuvaju i kakva je uopšte sudbina više stotina spomenika NOB-a i iščezle jugoslovenske epohe?

U podrum SANU-a silazi se pored lifta u holu, iza koga se spušta stepenište koje sa prvog odmorišta vodi do ulaza u prostor galerije u Knez Mihailovoj ulici. Iza leđa lifta, stepenište vodi na donju etažu, odakle se pruža uzak sivi hodnik. Nakon nekoliko malih kancelarija, na dnu hodnika nalaze se teška metalna vrata iza kojih je depo galerije. To je neveliki prostor sa niskom tavanicom, širok svega nekoliko metara, ali dugačak više od dvadeset. Jedna sijalica u uglu treperi, a ustajali vazduh meša se sa mirisima ulja.

Ovde se čuva veći deo od 3000 umetničkih predmeta koliko ih danas poseduje Galerija SANU-a. "Uslovi nisu savršeni, ali kako je u drugim ustanovama, ne možemo se požaliti", kaže Jelena Mežinski-Milovanović, zamenica direktora Galerije SANU-a, koja je reportere "Vremena" prošlog meseca ljubazno provela kroz Akademiju. Prostor u depou zauzimaju police sa skulpturama, poprsjima i instalacijama, uglavnom radovima akademika, ali i drugih umetnika, najčešće iz privatnih zbirki koje su Akademiji poklonjene. Duž desnog zida pružaju se pomični regali na kojima su sa obe strane obešena uramljena ulja i grafike. Na samom dnu hodnika, bukvalno u poslednja dva regala, nalaze se Titovi portreti koje su svojevremeno radili akademici. Na poslednjem regalu, na strani do zida, nalazi se i rad Paje Jovanovića "Portret Josipa Broza".

PORTRET MARŠALA: Nastalo 1947. godine, ovo ulje, kao jedno od poslednjih koje je naslikao u karijeri, Paja Jovanović je poklonio zbirci SANU-a. Portret je nastao nakon desetodnevnog poziranja maršala Tita pred grupom jugoslovenskih portretista koje je preporučio hrvatski modernistički slikar Vladimir Becić. Kao najpoznatiji srpski slikar, mada već izuzetno star, Paja Jovanović je učestvovao u ovom grupnom portretisanju "kod maršala".

Sudeći po memoarima samog slikara, bilo je to prijatno iskustvo za njega, ali nedovoljno dobro organizovano i nedovoljno osvetljeno za slikanje portreta. Pored nekoliko skica, Jovanović je nakon ovog portretisanja uradio još jedan portret Tita, ali na osnovu postera i u stojećem položaju sa pesnicom na mapi Istre. To ulje na platnu, 150x100 cm, danas se čuva u Narodnom muzeju i bilo je izloženo na izuzetno zapaženoj restrospektivi dela Paje Jovanovića u decembru 2009. godine, u galeriji SANU-a.

Slika iz same galerije SANU-a, sa Titom u sedećem položaju, nije bila izložena – ostala je u podrumu, nekoliko metara niže. Tako je ovaj za mnoge kontroverzni Titov portret najvećeg srpskog nacionalnog slikara propustio vrlo retku priliku da bude izložen. No, očuvan je u odličnom stanju. "Čuvamo ga kao bilo koji vladarski portret", objašnjava Mežinski-Milovanović. Međutim, za razliku od Jovanovićevog portreta u Akademiji, neki Titovi spomenici ne samo da su uklonjeni nego su i ozbiljno oštećeni krajem osamdesetih i tokom ratnih devedesetih.

PUTEVIMA NOB-a: Legendarna bista Josipa Broza ispred njegove rodne kuće u Kumrovcu u Hrvatskoj, međutim, preživela je devedesete, da bi bila sasvim neočekivano srušena u podmetnutoj eksploziji 27. decembra 2004. godine. Vandalsko rušenje Titove biste, rada hrvatskog vajara Augusta Augustinčića, izazvalo je veliku pažnju u svim bivšim jugoslovenskim republikama.

Na sreću, spomenik je vrlo brzo obnovljen. Restauracija je koštala oko 80 hiljada kuna i plaćena je iz hrvatskog državnog budžeta. Uništena glava i poprsje restaurirani su u ljevaonici Akademije likovnih umjetnosti u Zagrebu, da bi samo tri i po meseca nakon rušenja bili vraćeni na postolje ispred Titove kuće.

Na drugoj strani, bronzani Tito od istog umetnika, koji je bio postavljen u Rudom u Bosni i Hercegovini, jednom od kultnih mesta Narodnooslobodilačke borbe, gde je formirana Prva proleterska brigada, nije imao toliko sreće. Nakon što su Augustinčićevu skulpturu lokalne vlasti prodale za nekoliko hiljada maraka i od tih para isplatili zarade zaposlenima u Domu kulture, Tito iz Ruda je završio na otpadu u Sevojnu.

U ne tako dalekom Užicu, Tito je prošao malo bolje. Kao jedna od najimpozantnijih skulptura nastalih tokom jugoslovenske epohe, bronzani Tito kog je uradio vajar Frano Kršinić bio je tokom tri decenije postavljen na centralnom gradskom trgu u Užicu. Visok pet metara i težak nekoliko desetina tona, Kršinićev Tito je otkriven pre tačno pedeset godina, 7. jula 1961. godine. Podignut dvadeset godina nakon ustanka u Srbiji, ovaj spomenik je simbolizovao značaj Užičke republike, kao prve evropske teritorije oslobođene od fašista tokom Drugog svetskog rata, zbog koga je ovaj grad nosio i pridev Titov.

Početkom devedesetih spomenik je uklonjen teškom mehanizacijom, ali nije uništen ili prodat kao u Rudom, već je preseljen na manje atraktivnu lokaciju, u hlad iza jedne od zgrada užičkog Narodnog muzeja. Prošle godine su, na inicijativu lokalnog odbora SUBNOR-a, stanovnici Užica organizovali peticiju da se Tito vrati na glavni gradski trg, koju je potpisao i direktor Narodnog muzeja u Užicu.

LINČ SPOMENIKA: U međuvremenu, u Narodnoj skupštini u Beogradu pokrenuta je jedna druga inicijativa. Naime, poslanici Srpskog pokreta obnove u februaru ove godine zahtevali su da se iz Doma Narodne skupštine uklone biste Josipa Broza Tita, Moše Pijade, Milentija Popovića i Edvarda Kardelja i da se presele u muzej. Inicijativu je u medijima, uglavnom tabloidnim, promovisao politički direktor SPO-a Aleksandar Jugović, uz objašnjenje da predstavnici takozvanog ravnogorskog pokreta nemaju svoje biste u skupštini. No, inicijativa nije naišla na podršku svih poslanika.

U Beogradu je od iščezlih obeležja postavljenih u vreme kada su se uklapali u državnu ideologiju, najpoznatiji slučaj spomenika Borisu Kidriču, koji je odnet sa lokacije u Ulici kneza Miloša. Tri metra visok rad vajara Nikole Jankovića, zajedno sa postamentom, pre četranest godina iščupan je viljuškarom i prenet na plato ispred Muzeja savremene umetnosti. Na njegovo mesto je postavljen spomenik knezu Milošu, koji simbolizuje ustanak u Takovu 1815. godine.

Međutim, mada se može steći utisak da je ovakvim postupcima sa lica grada trajno uklonjena izuzetno važna stranica istorije, broj slučajeva uklanjanja spomenika NOB-u zapravo je redak i ne može se meriti sa, recimo, procesom promene imena ulica. Prema zvaničnim podacima, danas više od 650 spomen-obeležja, česama i ploča koji slave NOB i dalje stoji na mestima gde su prvobitno postavljena. Konzervatori u Srbiji se slažu da je ta baština ostala sačuvana jer nije bilo većeg linča spomenika iz NOB-a ili organizovane kampanje njihovog rušenja.

NADGROBNI GRAFITI: U Beogradu su, uz spomenik Dimitriju Tucoviću na Slaviji i celom kompleksu Muzeja istorije Jugoslavije (Muzej "25. maj") još očuvane celine kao što je spomenik herojima NOB-a na Kalemegdanu. Mada je u jednom trenutku bila oskrnavljena, zajednička grobnica Moši Pijadi, Ivi Loli Ribaru, Ivanu Milutinoviću i Đuri Đakoviću danas je u odličnom stanju. Spomenik oslobodiocima Beograda na Novom groblju takođe je nedavno obnovljen, mada se, istina, tom poslu pristupilo tek nakon što je gotovo dospeo u fazu raspadanja i to povodom obeležavanja 65 godina oslobođenja Beograda i prateće posete ruskog predsednika Dimitrija Medvedeva.

To i pokazuje da propadanju spomenika iz NOB-a kumuje nešto sasvim suprotno od promišljene akcije uništavanja – odsustvo bilo kakve akcije. I po tome su spomenici iz NOB-a i perioda socijalizma, zapravo, sasvim izjednačeni sa spomenicima iz bilo koje druge epohe u Srbiji. Nedavno je u Beogradu nestala i ponovo pronađena, ali sasvim uništena bista dečaka kod Čukur česme, inače najrečitijeg simbola oslobođenja Beograda od turske vlasti.

Često predmet krađa, bronzane biste nestaju, pretapaju se i uništavaju, a lopovi i vandali teško da su ideološki motivisani. Nedavno skrnavljenje spomenika na zloglasnom Stratištu kod Pančeva, na putu ka selu Jabuka, možda i najbolje pokazuje da je vandalizam prema spomenicima NOB-a samo deo jedne šire duhovne degradacije. Ovde je na obali Tamiša od 1941. do 1944. godine ubijeno čak 11.000 Srba, Roma i Jevreja, a na istom mestu su nakon oslobođenja, streljani i nemački zarobljenici.

Na ovom zloglasnom gubilištu podignut je memorijalni centar Stratište, na kome je ovog proleća osvanula banalna ljubavna poruka divovskih razmera, ispisana žutim sprejom: "Vrati mi se, molim te, jer volim te." Teško je zamisliti da je autor ove rimovane poruke imao u vidu bilo koju ideologiju, ili pak, bilo kakav sistem i bilo koja merila. Osim onih koje jedino čuje – svojih sopstvenih.

Slobodan Bubnjević