Srbija i NATO (3):
Nesvrstanost i njena cena

Do svoje smrti, Tito je bio glavna zvezda nesvrstanih, a Jugoslavija je u međunarodnim odnosima igrala mnogo veću i mnogo značajniju ulogu nego što bi joj po veličini, društvenom bogatstvu ili geografskom položaju pripadalo. Ako se izuzmu stalne članice Saveta bezbednosti, Jugoslavija je početkom sedamdesetih bila jedna od najmoćnijih zemalja u Ujedinjenim nacijama: za svaku rezoluciju koju bi predložila mogla je u startu da računa na podršku bar šezdeset članica Pokreta nesvrstanih

"Jučer, 20. avgusta, 1968. godine, oko 11 sati, snage Sovjetskog Saveza, Poljske Narodne Republike, Njemačke Demokratske Republike i Bugarske Narodne Republike prešle su državnu granicu Čehoslovačke Socijalističke Republike. Ovo se dogodilo bez znanja čehoslovačkog predsjednika, predsjednika narodne skupštine, predsjednika vlade, prvog sekretara Centralnog komiteta Komunističke partije Čehoslovačke i njenih zvaničnih organa."

Ovako je Radio Prag, dan kasnije, obavijestio svoje slušaoce o intervenciji trupa Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj. Predsjednik Jugoslavije Josip Broz Tito bio je u Pragu samo deset dana ranije – od 9. do 11. avgusta 1968. Izuzetno srdačno dočekan, veoma se pohvalno izrazio o procesu reformi, demokratizacije i federalizacije koje je sprovodilo rukovodstvo Čehoslovačke. Kada su sovjetski tenkovi počeli da zauzimaju raskršća i ostale vitalne točke u Pragu i drugim gradovima, Tito nije promijenio mišljenje, već je krajnje oštro osudio intervenciju. Jugoslavenski komunisti nisu se zadovoljili samo saopćenjima. U Beogradu je organiziran masovni miting podrške Čehoslovačkoj, a njegovim učesnicima obratio se u dramatičnom i emotivnom govoru i potpredsjednik čehoslovačke vlade Oto Šik (slučajno se zatekao u Jugoslaviji) sa balkona ambasade svoje zemlje. Scene kada su poslije Mađarske revolucije 1956. jugoslavenske vlasti odbijale da prime izbjeglice ovaj put se nisu ponovile – mnogim turistima iz Čehoslovačke zatečenim na ljetovanju na Jadranskom moru omogućeno je, ukoliko su to željeli, da ostanu u zemlji ili da odu na Zapad. Od svih ovih izraza solidarnosti, neupredivo je bila važnija jedna druga činjenica: Jugoslavenska narodna armija (JNA) koncentrirala je svoje trupe prema granicama zemalja Varšavskog pakta. Na sjednici najvišeg državnog rukovodstva s Titom na čelu, odmah poslije intervencije u Čehoslovačkoj zauzet je stav da je ugrožena bezbjednost Jugoslavije. Tom prilikom je član Predsjedništva Koča Popović prozvao ministra obrane generala Ivana Gošnjaka zbog rasporeda značajnog dijela jedinica JNA prema Zapadu kada opasnost dolazi sa Istoka.

Kao što je ranije u Jugoslaviji osuđivan vojni angažman Sjedinjenih Američkih Država u Vijetnamu, tako je u avgustu 1968. oštro osuđena sovjetska intervencija u Čehoslovačkoj. Titova politika nesvrstavanja koju je započeo u drugoj polovini pedesetih godina, bila je na svom vrhuncu.

SLAMKA MEĐU VIHOROVIMA: Nakon što se generalni sekretar Komunističke partije Sovjetskog Saveza Nikita Hruščov 1956. odrekao Staljina, došlo je do normalizacije i otopljavanja odnosa između Moskve i Beograda. Godinu dana kasnije, 1957, Jugoslavija se jednostrano odrekla vojne pomoći koju je od početka pedesetih primala od NATO-a. Motivi za ovakvu odluku bili su prije svega ideološki. Tito i njegovi suradnici procjenjivali su da je prošla opasnost od sovjetske intervencije, te da bi daljnje učvršćivanje povezanosti sa Alijansom dovelo do one vrste liberalizacije koja bi – prije ili kasnije – znatno oslabila pozicije komunističke vlasti. U tom kontekstu, približavanje Moskvi bilo je više nego očigledno. Početkom šezdesetih, Jugoslavija se okrenula Sovjetskom Savezu kao glavnom dobavljaču suvremene vojne opreme. Međutim, ovaj potez je manje diktirala ideologija, a mnogo više politika. Sovjetsko naoružanje – robustnije, jednostavnije i znatno jeftinije nego ono sa Zapada – Jugoslavija je nabavljala na osnovu povoljnih, ali ipak komercijalnih kredita. Tito je na taj način slao poruku da i dalje nema namjeru da se priključi bilo kom od dva tadašnja vojno-politička bloka. Jer za razliku od početka pedesetih, svijet na njihovom kraju više nije bio isti.

Val antikolonijalne borbe i nacionalnog osamostaljenja bio je na svom vrhuncu. Jedna za drugom, afričke i azijske zemlje proglašavale su svoju nezavisnost i, uz veće ili manje sukobe, kidale veze sa dotadašnjim kolonijalnim silama. Tito je u ovom procesu ugledao priliku za promoviranje svoje politike ekvidistance prema supersilama. Već od sredine pedesetih neumorno putuje i stvara veze sa liderima zemalja koje je kineski predsjednik Mao Cedung nazvao "trećim svijetom". Među njima, dvojica su bila posebno važna: egipatski predsjednik Gamal Abdel Naser i indijski premijer Džavaharlal Nehru. Naser je bio simbol arapskog nacionalnog identiteta i jedinstava, a Nehru osvjedočeni borac protiv kolonijalne dominacije. Njih dvojica, zajedno sa Titom, definirali su politiku koja će postati poznata kao – nesvrstanost.

U Beogradu – od 1. do 6. septembra 1961. – održana je prva Konferencija nesvrstanih zemalja. Na njoj su bili predstavnici dvadeset pet zemalja – po jedanaest iz Azije i Afrike zajedno sa Jugoslavijom, Kubom i Kiprom. Od tada pa sve do svoje smrti, Tito će biti praktično glavna zvijezda nesvrstanih, a Jugoslavija će u međunarodnim odnosima igrati mnogo veću i mnogo značajniju ulogu nego što bi joj po veličini, društvenom bogatstvu ili geografskom položaju pripadalo. Ako se izuzmu stalne članice Savjeta bezbjednosti, Jugoslavija je početkom sedamdesetih bila jedna od najmoćnijih zemalja u Ujedinjenim nacijama: za svaku rezoluciju koju bi predložila mogla je u startu da računa na podršku bar šezdeset članica Pokreta nesvrstanih.

DRUGA STRANA: Uprkos svim deklaracijama i rezolucijama, nesvrstane zemlje nikada nisu predstavljale jedinstven i monolitan blok. Zavisno od svog društvenog uređenja i, još više, uslijed međusobnih odnosa koji su bili opterećeni raznim sporovima i nesuglasicama, jedne su bile bliže SSSR-u, a druge SAD-u. Pored toga, velika većina nesvrstanih bile su države u razvoju i nisu se mogle uzajamno ekonomski pomagati. Tito je i te kako bio svjestan te situacije. Zbog toga je brižljivo gradio svoju politiku prema supersilama. Zapravo – kada je riječ o nesvrstanima – trudio se da igra posredničku ulogu u odnosima koje su one imale sa Zapadom i Istokom. Nekada je imao više uspjeha, nekad manje, ali u svakom slučaju uvijek mu je polazilo za rukom da se nametne kao nezaobilazan faktor.

OSUDA OBE VELESILE: Američke trupe u Vijetnamu i...

Sjedinjene Američke Države i NATO, uprkos Titovoj politici ekvidistance prema njima, nastavile su tokom šezdesetih i početkom sedamdesetih da podržavaju Jugoslaviju kao simbol razlika u komunističkom svijetu. Zavisno od prilika, ovi odnosi su imali svoje uspone i padove: SAD svakako nisu mogle biti zadovoljne Titovom konstantnom podrškom arapskim zemljama u ratovima sa Izraelom, kao ni dosljednom kritikom američkog vojnog angažmana u Vijetnamu. S druge strane, Beograd je uvijek pazio da takvi gestovi nikad ne pređu onu granicu kada bi se mogli protumačiti kao svrstavanje uz Sovjetski Savez i njegove satelite. U tom kontekstu Jugoslavija je gradila svoje oružane snage. Iako je JNA bila ideološka vojska, opremljena po sovjetskim standardima, njen zadatak se sastojao u odvraćanju eventualne agresije na zemlju. NATO je sa takvim stavom bio zadovoljan.

...sovjetske u Čehoslovačkoj

Ipak, Titovo okretanje nesvrstanosti imalo je i drugu stranu. U oštroj hladnoratovskoj konfrontaciji nije bilo besplatne podrške supersila. Iako su Sjedinjene Američke države i NATO uspjeli da Jugoslavija ne postane dio sovjetskog bloka i da njen primjer stalno ističu kao putokaz drugim istočnoevropskim državama, kako je slabio realsocijalizam tako je počinjala da slabi i njena važnost. Tome treba dodati još tri faktora. Već od sredine šezdesetih, u izvještajima CIA iz Beograda ukazivalo se na nacionalne probleme u zemlji (nemiri na Kosovu 1968, "Hrvatsko proljeće" 1971) i decentralizaciju sistema vlasti kao snažne elemente destabilizacije Jugoslavije. Drugi faktor koji je uticao na neku vrstu hlađenja NATO-a prema Beogradu bile su razne Titove inicijative i potezi u okviru Pokreta nesvrstanosti. Ma koliko da je on balansirao i odmjeravao svoju vanjsku politiku, neizbježno je bilo da se suprotstavlja interesima Sjedinjenih Država i njihovih saveznika u NATO-u što uvijek ima svoju cijenu. Konačno, nijedna od supersila nikada se i u potpunosti nije mogla osloniti na Jugoslaviju zbog njene politike ekvidistance prema blokovima, a ona sama je često posezala za previsokim ciljevima. Među njih je spadala i pomoć u oružju pojedinim zemljama i oslobodilačkim pokretima. Iako je ta vojna podrška uglavnom imala simboličan karakter, njene posljedice su bile narušavanje raznih vitalnih jugoslavenskih interesa u Evropi.

Tito je za svog života ipak uspijevao da nađe zajednički jezik sa Sjevernoatlantskom alijansom u jednom bipolarnom svijetu. Njegovi politički nasljednici, kada su došli na dnevni red kraj hladnog rata i novo definiranje odnosa sa NATO-om, doživjeće totalni bankrot.

Filip Švarm, Jovana Gligorijević