VREME | BR. 407 | 8. AVGUST 1998.:
Žene u srpskoj istoriji - Oficirke

Posle velikog odjeka Zbornika "Srbija u modernizacijskim procesima" 1994, Institut za noviju istoriju Srbije, nastavio je istraživanja istorije srpskog društva na specifičniji način - proučavajući položaj žene kao ogledalo modernizacije. Početkom septembra na ovu temu biće održan naučni skup. "Vreme" će u nekoliko nastavaka objavljivati delove najinteresantnijih radova iz ovog zbornika u kome su osvetljeni zakonodavstvo, školovanje, institucije države i društva (dvor, crkva, vojska, državne ženske institucije), selo, grad, stvaralaštvo, politika, ličnosti, pripadnice drugih nacija, itd.

U srpskom društvu posle kneginje ili kraljice, gospođa ministarki, gospođa načelnikovica, naš je utisak, prestiž i ugled u javnosti imaju generalice, žene komandanata, pa naniže do gospođa kapetanica. Tek kasnije, sa razvojem društva ugled će sticati učiteljica, profesorka, a potom lekarka ili neka druga slobodna profesija. Međutim, u patrijarhalnom društvu će i dalje presudno određenje statusa davati muževljev položaj.

(...)

Država je preko instituta ženidbe, striktno regulišući tu oblast zakonima i uredbama, nastojala da oficirski kor veže uz imućnije slojeve društva i time pojača njihov ukupan društveni status i prestiž. To smo definisali kao "planirano stvaranje elite". Međutim, pored sveobuhvatne analize socijalnog i zavičajnog porekla, te obrazovanja oficirskih supruga, otvaraju se zanimljiva pitanja o načinu i iskušenjima života žene uz srpskog i jugoslovenskog oficira. Pored uloge majke, najčešće opterećene velikim brojem dece, tu su česta seljenja iz mesta u mesto ili duži periodi odvojenog života. Ratovi su donosili posebna iskušenja, u vreme jednih, to je bilo osluškivanje vesti sa fronta, potom povlačenje sa muževima i decom do krajnjih granica Srbije, ili čak preko albanskih planina 1915. godine, boravak pod okriljem Saveznika ili život pod okupacijom za one koje su ostale u Srbiji. U Srbiji, Crnoj Gori, odnosno na celom prostoru novostvorene kraljevine SHS, otvorilo se pitanje ratnih udovica. Za jedan manji broj oficirskih žena, čiji su muževi suđeni na Solunskom procesu ili u vezi s njim uklonjeni iz vojske, otvorili su se pored egzistencijalnih i drugi problemi. Posebna grupa pitanja mogla bi se otvoriti u vezi sa ženama jugoslovenskih oficira. Kapitulacijom vojske i odlaskom oko 20.000 oficira u logore, žene, uglavnom Srpkinje postaju stub porodice. Posebno neobrađeno pitanje je sudbina Srpkinja i drugih, koje su bile žene hrvatskih oficira primljenih u vojsku NDH. Ratna iskušenja zamenila su nova. Za jedan impozantan broj onih čiji su muževi odbili da se vrate u zemlju posle rata život u novom sistemu bio je pun tegoba. Njima uz bok mogu se pribrojati supruge oficira koji su sudski kažnjeni "za saradnju sa okupatorom", "nacionalnu izdaju" ili sudelovanje u aktivnostima koje su ocenjivane kao narušavanje srpske nacionalne časti. Na kraju, novo vreme je otvorilo pitanje prihvatanja predratnih oficirskih žena, kao i njihovih muževa u novu vojsku, odnosno u društvo "drugarica", supruga novog partizanskog kadra, to jest žena oficira - partizanki.

Bogatstvo kao preduslov za udaju

Prema našim saznanjima, sa stvaranjem moderne srpske vojske šezdesetih godina 19. veka, a pod direktnim uticajem francuskog pukovnika Ipolita Mondena (Hipolit Mondain), tadašnjeg ministra vojnog u Srbiji (1861-1865) prvi put je ta problematika zakonski bila regulisana. Time su se država i vojska neposredno umešale, sa stanovišta "višeg interesa" u domen privatnosti ili običaja onog vremena. Srbija je tako stala uz bok onim evropskim državama koje su to pitanje regulisale još u 18. veku ili prvoj polovini 19. veka, a potom ga prilagođavale vremenu i uslovima.

Sedam godina posle odlaska Mondena, Narodna skupština je donela novi zakon o ženidbi oficira i vojnika 1872. godine. Njime je još jednom ozvaničeno pravo države da preko ministra vojnog, odobrava ili ne odobrava ženidbe, odnosno propisanim ograničenjima usmerava odluke oficira u poželjnom pravcu. Taj zakon je zabranio ženidbu mladim oficirima, potporučnicima i poručnicima, kako bi se oni što više posvetili staleškom druželjublju i vojničkoj službi. Međutim, onaj važniji motiv kojim se vodio zakonodavac provejava kroz one članove Zakona (Čl. 5-11) gde se predviđaju izuzeci. Izuzetak su bili oni mladi oficiri čije materijalno stanje nije brakom moglo biti ugroženo. Na primer, za potporučnika se smatralo da je pristojno obezbeđen ako, pored svoje plate, od svog prihoda ili ženinog može godišnje da stekne najmanje 100 dukata, a poručnik 60. Zakon je predviđao sve oblike garancija (deponovanje vrednosnih papira, zabranu otuđivanja nepokretnosti i sl.). Za prekršioce tih odredaba bila je predviđena kazna udaljenja iz državne službe. Dakle, oficir nije smeo postati siromaško u sredini u kojoj je živeo i radio. Morao je biti ugledan član društva i po svom materijalnom položaju i po "dokazanim" kvalitetima osobe koju je uzimao za ženu.

Zakon iz 1872. bio je na snazi 26 godina, kada je zamenjen novim, koji su naknadno, 1899. godine zakonodavci propratili "Pravilima..." za njegovo izvršenje. Iz oba pravna akta može se, nepobitno, izvući zaključak da su se još više i saobrazno novim novčanim i privrednim prilikama u Srbiji, nastojali učvrstiti ugled i socijalni status oficirskog kora. Poručnici, kapetani i kapetani I klase, koji su po tom zakonu imali pravo podnošenja molbi za odobrenje ženidbe, morali su pribaviti dokaze da nemaju dugova na plati, da mogu, pored plate, obezbediti godišnje prihode od 2000 dinara (za poručnika), 1500 (za kapetana) ili 1000 (za kapetana I klase), odnosno 600-800 dinara ako je izabranica bila kćer oficira. To se može bolje razumeti ako se zna da je godišnja plata za potporučnika iznosila 1516, odnosno kasnije 1800 dinara, a kapetana 2274, odnosno 2600 dinara.

Pretpostavljeni su bili dužni da pre sprovođenja raporta ministru provere navode o "stvarnosti prihoda", dakle da li je izvršena valjana procena posebno prihoda od založenih imanja. Kao donosilac prihoda, pored imanja uziman je u obzir deponovani kapital oficira ili neveste, hartije od vrednosti ili druge nepokretnosti. Prihod se proračunavao na osnovu stalne vrednosti glavnice ili imanja koja se nije smela krnjiti. Zakon je bio predvideo uzimanje dva imućna lica za procenioce. "Procenioci na proceni imaju da izjave da za prihod koji su našli da procenjeno imanje donosi, jamče svojim imanjem, ako bi isti koliko prestao teći. Policijska vlast, potvrđujući procenu, ima da izjavi da procenioce poznaje kao imućne ljude i da dâ mišljenje o vrednosti procenjenog imanja i prihoda. "Sva imanja, nepokretnosti ili hartije od vrednosti nisu se mogli otuđivati sve dok oficir nije stigao do majorskog čina. Plata majora, smatralo se, već obezbeđuje dovoljnu materijalnu sigurnost i položaj, tako da je major bio oslobođen obaveze polaganja novčane (materijalne) kaucije, ali je i za njega važio zakon u smislu provere podobnosti karaktera supruge "da uđe u oficirsko društvo".

Način provere podobnosti i karaktera buduće mlade bio je takođe tim zakonom preciznije regulisan nego u prethodnom. Nakon što je oficir udovoljio opštim zahtevima zakona (čin, godine službe), tražio je prethodno odobrenje "u načelu", a potom konačno za određenu osobu. Njegov pretpostavljeni starešina imao je obavezu da, pri sprovođenju raporta, dâ ocenu karaktera izabrane osobe i ocenu porodice iz koje osoba potiče. U slučaju da nije mogao ostvariti lični uvid, dokaze o karakteru, vladanju i sl. imao je pribaviti opštinski sud uz potvrdu policijskih vlasti onog mesta gde je osoba stalno nastanjena. Posle razmatranja molbi, ministar je svoja rešenja obnarodovao u Službenom vojnom listu, u rubrici "Lični odnosi".

U novom zakonu o ženidbi, koji je donet 1901. godine, ta društvena podobnost buduće oficirske supruge dopunjena je novim uslovom - porodičnim vezama. Dakle, pored vladanja i karaktera, solidnosti porodice, trebalo je oceniti i "porodične veze".

Materijalni momenat je takođe ostao na snazi, s tim da je uvedena obaveza životnog osiguranja oficira kod "koga osiguravajućeg društva u Srbiji na sumu od 10.000 dinara". To osiguranje u korist žene i dece moglo je biti zamenjeno jednakom sumom datom na priplod upravi fondova u gotovom novcu ili hartijama od vrednosti. Odredba je važila za oficire čina poručnika, a bili su je oslobođeni kapetani i viši oficiri. Pomenuta sredstva su, prema namerama zakonodavca, imala zaštititi udovicu i decu nenadane bede u slučaju smrti oficira, odnosno sačuvati njihovo dostojanstvo i položaj za više godina. Posebno za mlađe oficire, koji po godinama službe ne bi svojoj porodici stekli pravo na penziju. Uplata te polise, koja je donosila 10.000 dinara, imala je prilikom stupanja u brak pasti na teret mlade, njenih roditelja, srodnika ili drugih lica. Polisa osiguranja čuvala se u kasi Ministarstva vojnog deset godina i nije se mogla otuđiti. Pravo na ženidbu po ovom zakonu sticali su oficiri najmanje čina poručnika sa ukupno pet godina službe. Izuzetak su bili sudski i sanitetski oficiri, koji su mogli da se žene čim se proizvedu u čin.

Zakon iz 1901. bio je poslednji normativni akt u srpskoj vojsci po kome su regulisane ženidbe oficira do 1914. godine. Njegova važnost biće protegnuta u novoj Kraljevini SHS od 1918. do 1923. godine.

Praksa "mešanja države u privatni život oficira" u Srbiji nije išla mimo tadašnjih evropskih tokova. Slično je bilo u Pruskoj, Francuskoj, Rusiji, Austrougarskoj. Motivi su delom bili isti, a delom uslovljeni posebnostima svake države.

(...)

Žene oficira u ratovima

(...)

Posle balkanskih ratova, koje su žene provele u pozadini, najveće je iskušenje bilo za one koje su ostale udovice sa malom decom, jer su potpore bile skromne. Takođe i za one čiji su se muževi vratili kao trajni invalidi i bili stavljeni u invalidske penzije.

Novi rat 1914. godine doneo je nova iskustva, odlazak u zbeg ili izbeglištvo, maltretiranje, pa i ubijanje ženskih članova koji su dopali privremene okupacije, pljačka i oštećenje stanova i kuća. Ali je tek nastavak ratnih operacija, u oktobru 1915. godine, doneo najveća iskušenja.

Tačan broj oficirskih žena, najčešće sa decom, koje su krenule za vojskom i svojim muževima nije poznat. Neke od tih izbeglica su doživele tragičnu sudbinu da budu zarobljene od Bugara ili opljačkane i pobijene od Šiptara na putu kroz Metohiju i Albaniju.

Supruga pukovnika i budućeg generala Dragoljuba Uzun-Mirkovića, komandanta 6. prekobrojnog puka, stigla je teško bolesna ("bljuje krv") do Prištine zajedno sa majkom, mlađom braćom i svojom decom. Uz njih je bila Dragoljubova sestra Ljubica, žena kapetana Nikolića. Jedva je izmolila brata da obiđe ženu, jer je on bio u najvećem poslu oko organizovanja puka za marš i borbe u Kačaniku. Porodicu su zarobili Bugari i njihov trag se gubi u internaciji. Preživeo je samo najstariji sin.

Pisar Stevan Jakovljević opisao je slučaj malog sina jednog majora koga su vojnici spasili i doveli do Krfa. Otac je poginuo prilikom borbi sa Šiptarima, a majka u istom prepadu smrtno ranjena.

Žena i četvoro male dece Regentovog ađutanta Pante Draškića, sledili su svog muža i oca ne želeći da ostanu u ropstvu. Draškić je ostavio zabeleženo da je istrpeo grdnju starog kralja Petra kada je vladar u Ljum Kuli video da je uz logorsku vatru i dete od godinu dana. Panta se pravdao da ih je hteo ostaviti u Kruševcu, ali da su mu deca rekla da ih onda radije žive zakopa. To ga je prelomilo. Sa Krfa je porodica bila prebačena u Francusku, gde je ostala do 1919. godine.

Većina oficirskih žena i porodica ostala je u zemlji pod okupacijom. Porodice iz Beograda, tokom vremena, postepeno su se vraćale iz privremenog izbeglištva. Ako se uzme u obzir da su oficirske žene bile gotovo u potpunosti iz građanskih porodica, one nisu imale najbliže rođake na selu, izuzev muževljeve familije (računa se da je 25 odsto školovanih oficira poticalo sa sela). Većina oficirskih žena posle 1881. godine poticala je upravo iz Beograda (407 ili 25 odsto), a potom iz većih ondašnjih gradova. Teskobu žena svih koji su napustili zemlju, pa i oficirskih, opisivali su mnogi savremenici: "preplašene da će ostati bez hranitelja, unezvereno hukću i u potaji, noću, nariču i plaču i, kako iz radnje tako i kuće prodaju što je zaostalo, da se ishrane i odbrane od gladi". Supruga potpukovnika Nikole Aranđelovića iz Vrhovne komande, okupaciju je dočekala u Ćupriji, sa petoro dece, potom se povratila u svoj stan u Beogradu. Od prvog dana do oslobođenja vodila je dnevnik: "Strašno nas muče i kinje - zar je sve to lako izdržati kad sve tako grozno čujemo! Pa to je da od straha poludimo - jer mi imamo strašne trenutke da proživimo i veliko je pitanje da li ćemo kraj sačekati!... Samo nas ta nada održava da će kroz mesec dana doći srpska vojska...". Dakle, prva i osnovna briga svih bila je preživeti, a u gradovima je najveću opasnost predstavljala glad i nedostatak ogreva.

Tek što su spasili goli život, srpske oficire je na Krfu počela moriti teskoba zbog sudbine njihovih porodica. Bila su sveža iskustva o ponašanju Austrougara u Šapcu, Valjevu, Beogradu 1914. godine. Načelnik inžinjerije II armije, pukovnik Dušan Cvetković u svom dnevniku beleži strepnju za ženu i dvoje male dece. Uskoro, na jednom prijemu za savezničke oficire na Krfu, saznaju da preko Grčke banke mogu svojima da preko Švajcarske šalju novac. Dakle, od proleća (marta) 1916. godine oficiri srpske vojske su imali mogućnost da pomažu svoje u zemlji. Pare su stizale kao i zahvalnost rodbine preko Crvenog krsta, o čemu su izveštavale Službene novine. Preko Crvenog krsta razmenjivala se i pošta u oba pravca. Za moral i jednih i drugih bilo je dragoceno saznanje da su u životu.

Drugi svetski rat doneo je stradanja i smrt mnogima već prvoga dana pod ruševinama u Beogradu. Na primer, cela porodica generala Milivoja Marinkovića stradala je u porti Voznesenske crkve. U kasnijim, savezničkim bombardovanjima poginuo je general Petar Pešić sa suprugom itd.

Posebna je tema stradanje žena oficira poreklom iz Srbije ili Bosne, koji su službovali pred rat u Hrvatskoj banovini. Ima primera solidarnosti hrvatskih oficirskih porodica za vreme progona Srba i Jevreja njihovih kolega, odnosno njihovih žena.

Na prostoru Srbije pod upravom Nedićeve vlade isplaćivane su penzije i izvesne prinadležnosti za porodice oficira u logorima, takođe, država i porodice šalju zarobljenima pakete. Zabeležen je slučaj da su se Nedić i Ljotić lično založili da se spasi od progona supruga konjičkog generala Dragoljuba Stankovića, Marta Kon, ćerka lekara iz Vršca dr Emila.

Nije istraženo koliko je oficira koji su ostali u zemlji izgubilo potporu, jer se nije odazvalo da stupi aktivno u službu Nedićevog režima. Neke su Nemci naknadno poslali u logore. Takođe nije istraženo koliko je oficirskih žena i porodica ostalo bez potpore zbog pristupanja pokretu generala Mihailovića, priključenja partizanima ili držanja u zarobljeničkim logorima. Nedić nije mogao da spreči interniranje viđenih Beograđana, među kojima i generala čije su porodice time dovedene u opasnost.

Iskušenja oficirske žene i udovice posle ratova

Kao i posle balkanskih ratova, udovice su teško živele, uz male penzije, u domaćinstvima koja je trebalo često obnavljati ni iz čega. Nisu u boljoj materijalnoj situaciji bile ni porodice oficira koji su se vratili. Međutim, bilo je žena koje su izgubile svako pravo na potporu. Supruga majora Ljube Vulovića, streljanog zajedno sa pukovnikom Apisom 1917. godine, primala je milostinju njegovih drugova, koji su uplaćivali mesečno. Tridesetih godina to je bilo od 1500 do 2000 dinara.

Posle Drugog svetskog rata na položaj oficirskih žena, pored opšteg osiromašenja, najveći uticaj je imala činjenica da su podele u društvu tokom okupacije bile duboke, a posebno promena vlasti koja je nastupila sa pobedom.

Posle oslobođenja Srbije od okupatora u oktobru 1944. godine, počelo je preispitivanje držanja oficira koji su se tokom rata vratili iz zarobljeništva ili su posle Aprilskog rata ostali u zemlji. Osumnjičenima za "izdaju" ili "pomaganje u ratnim naporima okupatora" su sudili "sudovi časti" ili redovni vojni i kasnije civilni sudovi. Oni koji su po oceni "sudova časti" okaljali srpsku nacionalnu čast, bili su osuđivani na gubitak građanskih prava, i imovine (penzije). Takođe, većina koju je "Državna komisija za utvrđivanje ratnih zločina" okarakterisala kao krivce bili su izloženi sankcijama redovnih sudova, koje su podrazumevale gubitak časti i imovine. Ima primera da su ishitrene prijave ostale bez posledica. Porodice takvih su bile spašene. Porodice osuđenih ostajale su bez prihoda, uglavnom penzija, odnosno bez ostale nepokretne imovine. Pod udar sudova došle su kako generalske, tako i porodice oficira ostalih činova i ranga.

Zbog tačnije slike prošlosti treba navesti da novo stanje nije podrazumevalo da su sve porodice kraljevskih oficira koji su bili aktivni u jedinicama generala Mihailovića, Nedićeve državne straže, Ljotićevog "Zbora" ili su vreme provodili kao činovnici civilne uprave, prošle sa drastičnim posledicama. U novu vojsku je primljeno 727 oficira iz pokreta DM, 142 iz jedinica Državne straže, "Zbora" pa i ranijih Pećančevih četnika. Na drugoj strani, primljena su 1963 oficira koja su služila u domobranstvu NDH. Posle povratka iz zarobljeništva, primljeno je u novu vojsku 2016 uglavnom srpskih oficira i još 17 sa Bliskog istoka, koji su bili tamo od aprila 1941.

U nasleđe Drugog svetskog rata na našem prostoru treba ubrojiti sudbinu oficirskih žena čiji su muževi odbili da se vrate posle zarobljeništva u zemlju. Za većinu njih motiv su bili ideološki razlozi, a za jedan deo i mogućnost da zbog svog učešća u građanskom ratu ili kolaboraciji budu izvedeni pred sudove. Prema nekim podacima, u maju 1946. godine, u sabirnim centrima ili rasuto ostalo je od 50 do 75 hiljada oficira i vojnika, bivših zarobljenika, a krajem 1946. godine u dva od tri centra u britanskoj zoni na tlu Nemačke, bilo je tačno evidentirano oko 10.000. Među aktivnim i rezervnim oficirima bila su i 73 generala (za koje imamo podatke). Dakle, manje od polovine od ukupnog broja koji su Nemci držali u zarobljeništvu.

Deo generala i oficira je u odsustvu proglašen za "ratne zločince" po veoma neujednačenim kriterijumima. Njihove porodice u zemlji nisu mogle ostvariti nikakva prava, u prvom redu primanje penzije, a potom i pravo na dalji boravak u kućama i stanovima. Ono što je možda bila specifičnost vremena, na supruge, posebno generala, vršen je pritisak ili da se javno odreknu muževa ili da utiču na njih da se vrate u zemlju. Znamo samo za nekoliko slučajeva kada su se supruge odricale muževa kako bi spasile egzistenciju. Većina je bila izložena velikim iskušenjima. Kada su se prilike malo smirile sredinom pedesetih su penzije, ranije uskraćene, ipak bile odobravane. Pored nenadane materijalne bede u kojoj se većina našla, još je teže padala činjenica da supruge i deca, neki i čitavih dvadeset godina nisu mogli dobiti pasoš i na taj način susresti svoje supružnike i roditelje. Pored generalskih i oficirskih žena, i deca su bila ta koja su snosila posledice. Tako su npr. bila vrlo ograničena u izboru fakulteta ili uopšte onemogućena da se upišu na neki od njih.

Supruge nekih generala, koji su napustili zemlju u toku Aprilskog rata, a potom izabrali emigraciju, morale su da prihvataju razne poslove kako bi izdržavale sebe i svoje muževe, tada već ljude u godinama.

("Oficirska žena u Srbiji i Jugoslaviji 1862-1946.", "Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka", Beograd, 1998)

Dr Mile Bjelajac Izbor: Milan Milošević